Смекни!
smekni.com

"Золата" Ядвігіна Ш. і станаўленне беларускага рамана (стр. 3 из 5)

Агледзеўшы ўсю гаспадарку, нагаварыўшыся даволі, Васіль, змучаны дарогай, кінуўся на сена спаць, але трывожныя думкі зноў захапілі хлопца. Ён пачынае аналізаваць сваё становішча і прыходзіць да вываду, “што прычыны неспакою не ў грошах, частку каторых успеў расторыць, не час, патрачаны на чужую гаспадарку, не зямля, не тая пусташ, якую марыў набыць, - не, усё гэта толькі тыя нітачкі, якія накручваюцца на адзін і той самы клубок, а клубок адзін – Зося”.

Васіль вырашае пагаварыць з Зосяй як найхутчэй, каб была пэўнасць, тады вернецца і спакой, пагаварыць неадкладна, заўтра раніцай. Пісьменнік тонка перадае душэўны стан хлопца, праўдзіва апісвае яго збянтэжанасць, яго пачуцці. ”Але раніца як бы ахаладзіла той імпэт, які быў агарнуў яго ўчора з вечара. Няпэўнасць – чым і як скончыцца найважнейшая для яго цяпер справа – адбірала адвагу: ось у нядзелю пойдуць на вечарынку ў мястэчка – тады і разгаварыцца найлепш будзе, - ніхто не перашкодзе. Прыйдзецца, праўда, чакаць яшчэ два дні – што зробіш – пры рабоце час праляціць нязначна, а там усё будзе ўжо вядома і скончана.

Аднак мыляўся Васіль: тыя два дні, якія спадзяваўся, шпарка пройдуць – як на злосць цягнуліся бесканечна, а кожная работа, за якую бы не браўся, так не спорылася, што проста з рук валілася. Калі ж урэшце надышла нядзеля і збліжаўся час выбірацца на вечарынку, то Васілю раптам захацелася, каб зноў вярнуліся і субота, і пятніца. Яго цвердая пастанова неадкладна разгаварыцца з Зосяй зноў пачала неяк слабець, таяць”.

2.1 Раман “Золата” як адна са спроб стварэння

псіхалагічнай прозы

Праз некаторы час Ядвігін Ш. пачынае супрацоўнічаць у газете “Беларусь”, друкуе там сваю аповесць “Золата” (1920), адзін з першых твораў буйнога эпічнага жанру ў беларускай літаратуры.

Аповесць “Золата” – твор незакончаны. І тым не менш ён вельмі цікавы па некаторых сваіх мастацкіх якасцях і як адзін з першых твораў беларускай прозы вялікага эпічнага жанру.

“Золата” – гэта сур’ёзная спроба стварэння псіхалагічнай аповесці. У творы напружаны дэмакратычны сюжэт (прычым драматызм унутраны), намечана логіка развіцця характараў, ёсць цікавыя псіхалагічныя даследаванні.А гэта з’яўляецца значным дасягненнем маладой беларускай прозы.

Восенню 1920г. зусім хворы Ядвігін Ш. выехаў у Вільню. У 1921г. ён выдае тут свае “Успаміны”, над якімі працаваў яшчэ дома. “Успаміны” таксама засталіся незакончанымі. Першая частка, якая ўбачыла свет, ахоплівае студэнцкія гады пісьменніка, арышт і знаходжанне ў Бутырках.

22 лютага 1922г. у Вільні на бальнічным ложку, у разлуцы з сям’ёй пісьменнік памёр.

Ядвігін Ш. выступіў у літаратуры ў той час, калі беларуская мастацкая проза рабіла свае першыя крокі. Няпроста складваліся ўмовы і асабістага, і грамадскага жыцця пісьменніка. Усё гэта стала прычынай таго, што няроўнай, супярэчлівай была яго творчасць. Аднак бясспрэчнымі з’яўляюцца і яго заслугі перад беларускай літаратурай.

Пісьменнік-рэаліст, ён у сваіх творах адлюстраваў пэўны перыяд гістарычнага жыцця беларускага народа, узбагаціў беларускую прозу новымі жанрамі, унёс магчымую на тым этапе стылявую разнастайнасць у розныя віды апавядання, быў адным з пачынальнікаў буйнога эпічнага палатна і мастацкай публіцыстыкі.

Раман “Золата” моцны не ўвасабленнем характараў, а перш за ўсё выражэннем ідэі непазбежнасці адплаты. Галоўнае ў ім - логіка падзей, а не характараў. Пісьменнік не паказвае, а расказвае. Героі – фігуры ўмоўныя. Патрэбны яны аўтару для таго, каб больш-менш праўдападобна, не надта ўжо крывячы супраць прыроды чалавечага характару наогул (так жа чалавек можа паводзіць сябе ў жыцці?!), праілюстраваць адпаведную думку. У рамане вельмі слаба адчуваецца гістарычная і сацыяльная абстаноўка. Нават старэюць героі толькі па словах аўтара.

Ядвігінаўскае бачанне і паказ чалавека вельмі блізкія да фальклорнага – абагульненага, неканкрэтнага, умоўнага. Творчы метад народнай прозы стаў настолькі характэрны для пісьменніка, што нам яго чытачам, ніколі і не падумалася нават, каб абвінаваціць празаіка ў плагіяце.

Грошы, багацце, золата – вось той д’ябал, які так заблытаў чалавечыя адносіны і прывёў да трагічнай развязкі.

Тэма “улада грошай” не новая ў сусветным мастацтве. Але Ядвігін Ш. раскрывае яе на новым жыццёвым матэрыяле, падае характары ў спецыфічных нацыянальных абставінах. У аповесці апісаны побыт, норавы, патрэбы, спадзяванні беларускага селяніна, ярка намаляваны асноўныя рысы сялянскай псіхалогіі, узаемаадносіны мужыка з местачковым мяшчанствам.

Твор Ядвігіна Ш. “Золата” – цікавая з’ява ў беларускай літаратуры і з боку насычанасці канкрэтным жыццёвым матэрыялам, і як адна з першых у прозе сур’ёзных спроб псіхалагічнай аповесці.

2.2 Вобразы рамана.

Нездарма заключная частка рамана пра апошнія дні жабрачкі Прызуны (па ўсёй верагоднасці, дачкі Васіля і Зосі Дубінскіх, асобы ў многім дзікаватай: “яды ў запас з собою ніколі не брала”, “затое на адзежыну нябожчыца вельмі ласа была”, тут жа зрывала з сябе старую, “а нацягівала новападароную”, “бо гэта, як яна ўсім угаварывала, што была на ёй, надта ўжо людскую кроў ад яе нацягнула, і так цяжка стала, што ні спаць, ні есці не дае”, - фігуры вельмі важнай і сімвалічнай для разумення ідэі твора) вынесена ў пачатак. Нягледзячы на яўна псіхалагічную зададзенасць рамана, у цэнтры ўвагі пісьменніка не чалавек з яго перажываннямі.

Мікола Стрончык – гэта злодзей па прафесіі і толькі па неабходнасці земляроб і бондар – гаворыць так, як і любы іншы персанаж. Было ў яго нераўнаважнае жыццё. Дачку гадаваў сам, нікога чужога браць у хату не хацеў. Сам быў гаспадаром, сам – і гаспадыняй, сам – і нянькай. На наш погляд аўтар неадназначна характэрызуе Стрончыка: з аднаго боку - станоўчы герой (цяжка мужыку аднаму гадаваць дачку), а з другога – адмоўны (злодзей). Калі няма ў чалавека да чаго імкнуцца, то і жыццё яго не мае а ні якага сэнсу, вось і жыў Мікола, не прыкладаючы ні да чаго сіл. Але ж трэба было неяк гадаваць дачку, вось ён і стаў трымаць Васіля з яго багаццем. А з яго прыходам Мікола ўсё змяніў у сваім жыцці і адкараскаўся ад даўнейшай цёмнай кампаніі. Я лічу, што выпадак можа змяніць усё жыццё чалавека, ды так, што і сам потым не ўпамятаешь адкуль і як усё пачалося.

Не заўсёды абгрунтаваныя і лагічныя паводзіны Зосі. Яе перажыванні таксама часцей за ўсё толькі называюцца.

Такім жа чынам перадаюцца паводзіны і перажыванні Зосі, таксама вінаватай у забойстве Прызуны.

“ – Васіля арыштавалі? – трывожна спытала Зося ( у бацькі, які толькі што вярнуўся з мястэчка).

- Арыштавалі…, - з трудом адказаў Мікола, - але… арыштавалі Алёксу.

У дзяўчыны пацямнела ў вачах; ногі падкашваліся, яна схапіла бацьку за руку і стрымала яго:

- Чакайце, татка, чакайце! Вы што кажаце? Апамятайцеся… Гэтага быць не можа… не можа… не можа… не можна так… не можна Алёксу забіраць, - ужо не памятаючы што, шаптала Зося…”.

У карчме Зося пачула, што Алёксу сапраўды арыштавалі:

“Дальш Зося не магла ўжо слухаць усіх гэтых вывадаў: у галаве муцілася, ногі слабелі, і яна ўжо толькі думала, каб як хутчэй дабрацца да хаты і легчы”.

Нельга сказаць, каб самі па сабе паводзіны і перажыванні Васіля і Зосі, звязаныя са смерцю Прызуны, вызначаліся нейкай асаблівай надуманнасцю, ненатуральнасцю. Магчыма нават, што такая перадача ўнутранага стану герояў не выклікала б пярэчанняў, каб гэтыя паводзіны і перажыванні былі падрыхтаваны ўсім ранейшым ходам ўнутранага жыцця Васіля і Зосі, ранейшым драматызмам душы. Аднак у тым і справа, што ні да забойства Прызуны, ні пасля яго ніводзін з іх ніколі ўсур’ёз не задумваўся над сваім становішчам: што ён павінен быў бы зрабіць у канкрэтнай жыццёвай сітуацыі, чаму варта паводзіць сябе так, а не інакш. І не таму, што яны абое нібыта людзі легкадумныя. Не! Аўтар проста не дае сваім героям такой магчымасці. У рамане яны шмат у чым ахвяры аўтарскай схемы. І ў гэтым асноўная прычына непераканаўчасці вобразаў.

Перадача ўнутранага стану Васіля і Зосі напярэдадні і пасля забойства Прызуны характэрна для паказу чалавека ў рамане цалкам. Аўтар амаль не звяртаецца да псіхалагічнай дэталі. Дзеючыя асобы тут – менш за ўсё індывідуальнасці. Мова герояў аднолькавая – сялянска-бытавая.

Пераначаваўшы першую ноч на Стрончыкавым хутары, Васіль спачатку не звярнуў на Зосю літаральна ніякай увагі. Наадварот, яна выдалася яму “ нейкай шэрай толькі плямай, да якой і ўглядацца не было чаго”. Затое пасля размовы з карчмаром Лейбам (прыставай, маўляў, у прымы, “ зямлі хоць невялікі кавалак, але добры, пры мястэчку”, “побач пусташ кавалкамі прадаецца”) хлопец быў ужо на дзесятым небе ад прыгажосці той самай Зосі. Аж сон згубіў на тую ноч: “сам сабе не верыў, як ён да гэтуль не прыкмеціў і гэтых валасоў чорных – не, нават не чорных, а быццам сініх, якія гвалтам хвалямі выбіваліся з-пад хустачкі, - і гэтага тоненькага зграбнага носіка, які завострываўся ўверх чутачку-чутачку – от так толькі, каб даць свабоднейшы доступ да тоненькіх, але пухлых чырвоненькіх вуснаў, за каторымі хаваліся, як часнок, густыя дробненькія і беленькія зубкі. А гэтыя вочы?”

Не раскрываецца ўнутраны стан Васіля Дубінскага і тады, калі Зося (у каторы ўжо раз!) не дае прамога адказу на яго прапановы стаць жонкай. Незразумела таксама, за што Васіль крыўдзіцца на Прызуну Сальнішку.

Вось, як падаецца душэўны стан Васіля Дубінскага ў самы, здавалася б, драматычны перыяд жыцця – перад забойствам і ў першыя дні пасля смерці Прызуны.

Непасрэдна перад забойствам (Васіль не думаў тады пра злачынства, якое хутка павінна адбыцца; наспявала толькі новая бойка паміж “Дубінамі” – прыхільнікамі Васіля і “Сальнікамі” – прыхільнікамі Прызуны і яе бацькі):

“Васіль, пільна следзючы вачыма за Прызунай, ажно скрыгатаў са злосці зубамі, але, баючыся зноў сораму набрацца, не хацеў першым пачынаць”.