Яшчэ адным сродкам стварэння мастацкай выразнасці ў баладах з’яўляюцца паўторы, якія фіксуюць увагу слухача на пэўных рытмічных, гукавых, лексічных, сінтаксічных кампанентах твора і тым самым павялічваюць іх значэнне ў кантэксце, узмацняюць іх эмацыянальнае ўздзеянне. У баладзе сустракаюцца паўторы слоў аднаго кораня (“Не едзь жа ка мне ў нядзелю рана,// Прыедзь жа ка мне ў суботу позна”) [3, с. 397],сінанімічныя паўторы(жыла-была) [3, с. 306],аманімічныя паўторы(жыдоўка-ўдоўка) [3, с. 43]. Ўсё вышэй пералічанае дапамагае інтанацыйна і рытмічна арганізаваць тэкст балады, падкрэсліць пэўную думку. Разнастайныя паўторы слоў паказваюць на важнасць прадмета гаворкі, засяроджваюць на ім ўвагу:
Павялі дзяўчыначку пад белыя рукі,
Павялі дзяўчонку у карчомку,
Напаілі дзяўчонку сільна п’яна [3, с. 190].
Можна знайсці балады, у якіх прысутнічае такі важны сродак гукавой арганізацыі народнага верша, як сугучнасць унутры радка: “У мясцечку Берасцечку канеўскага пана //Там гуляла Бандарэўна, як пышная пава [3, с. 351].
На наш погляд, задача ўнутранай рыфмы ў тым, каб, па-першае, зрабіць радкі больш запамінальнымі, па-другое, павялічыць іх мілагучнасць, эмацыянальную выразнасць.
Лексіка-стылістычнай разнавіднасцю паўтораў з’яўляецца анафара, на якую вельмі багатая беларуская народная балада:
Хто і к мамцы йдзе, дык той песенькі пяе,
Хток жонцы ідзе – на скрыпачку йграе,
Хто к мачысе ідзе – сільненька плача [3, с. 53].
У дадзенай баладзе анафара выконвае сінтаксічную ролю дзейніка, называе абагуленна персанажаў. Заўважым, што з дапамогай анафары павышаецца эмацыянальнасць паэтычнага выказвання, узвышаецца яго тон, твор кампазіцыйна арганізуецца, аб’ядноўваюцца асобныя радкі.
Апрача лексічнай, вылучаюць яшчэ гукавую анафару, пад якою разумеюць паўтарэнне ў пачатку сумежных радкоў аднолькавых або вельмі блізкіх гукаў: “Зацвіцела ў гародзе макоўка, //Забалела ў Марысі галоўка” [3, с. 149]. Такі від анафары ўпрыгожвае гукавы лад балады.
Разнавіднасцю гукавой анафары можна лічыць паўтарэнне ў пачатку радкоў выклічніка, адмоўнай часціцы НЕ, злучнікаў А, ЯК, ДЫ, ЦІ і некаторых іншых (так званая шматзлучнікавасць): “Ой, што гэта за трава, // Ой, на мяжы ў полі расла, // Ой, на мяжы ў полі расла, // Ой, сінім цветам зацвіла” [3, с. 323].
Антытэза – яшчэ адна стылістычная фігура, якая вельмі часта дапамагае раскрываць унутраны свет персанажаў у баладных песнях, павысіць накал страсцей. Заснавана антытэза на рэзкім супастаўленні кантрастных ці процілеглых з’яў або паняццяў, якія выяўляюць супрацьлеглыя адносіны, паводзіны персанажа ў аднолькавай сітуацыі:
Учора спала ў пярыне,
А сягоння рана — у імшарыне,
Учора сядзела за цісовым сталом,
А сягоння рана — за лазовым кустом,
Учора сядзела з панятамі,
А сягоння рана — з ваўчанятамі,
Учора ела сыр з маслам,
А сягоння рана — сырое мяса [3, с. 198].
На нашу думку, антытэза спрыяе стварэнню адпаведнага настрою. Мы добра бачым стан, у якім апынулася былая каралеўна.
Утвараецца антэтыза ў баладах і праз эпітэты-прыметнікі, напрыклад: “Ты ў мамы хадзіла ў лапціках ліпавых, // А ў нас будзеш хадзіці ў чаравічках новых”[3, с. 210]. Як бачым, эпітэты-прыметнікі ў складзе антытэзы дапамагаюць “абвастрыць” пачуцці, а таксама забяспечваюць баладам глыбокі падтэкст, падкрэсліваюць змены ў жыцці дзяўчыны.
Часта мы можам сустрэць у баладах інверсію ― стылістычную фігуру, сутнасць якой заключаецца ў парушэнні агульнапрынятай паслядоўнасці адзінак маўлення. Інверсія амаль заўсёды імкнецца паставіць пад рыфму найбольш важнае слова і засяродзіць на ім ўвагу:
Уцякала Бандароўна ў зялёныя лясы,
Даганялі Бандароўну ашмянскія шляхты [3, с. 347].
Тут, як і ў большасці выпадкаў, інверсія абумоўлена рыфмай, рытмам. Яна падкрэслівае неабходныя для рэалізацыі аўтарскай задумы асацыяцыі, садзейнічае пашырэнню мастацкага вобраза.
Эліпсіс ― фігура паэтычнага сінтаксісу, заснаваная на пропуску аднаго з членаў сказа, які лёгка ўзнаўляецца ў кантэксце, з дапамогай чаго перадаецца напружаная змена дзеяння, дасягаецца дынамічнасць, сцісласць мовы: “Учора спала ў пярыне, // А сягоння рана — у імшарыне” [3, с. 198].У першую чаргу эліпсіс ― рыфмастваральная адзінка; ён садзейнічае інтанацыйнай упарадкаванасці балады. Як сцвярджае Ніл Гілевіч, “эліпсіс звычайна перадае ўсхваляванасць, моцнае перажыванне лірычнага героя, робіць песенны радок эмацыянальна напружаным, энергічным, інтанацыйна выразным” [19, с. 193].
Яшчэ адна стылістычная фігура, якая часта сустракаецца ў беларускіх народных баладах, — гэта стык, або эпанастрафа. В. П. Рагойша зазначае, што сутнасць фігуры — “у паўтарэнні асобных гукаспалучэнняў, слоў, словазлучэнняў, якімі заканчваюцца вершаваныя радкі або цэлыя строфы, у пачатку наступных радкоў або строфаў” [54, с. 139]. Напрыклад: “Эй, там во гродзе, // Там во гродзе саслучылася бяда” [3, с. 38]. З дапамогай стыку дасягаецца запаволенасць дзеяння, што ўвогуле характэрна для баладных песень, ствараецца драматызм.
Балада, разлічаная на рэакцыю слухачоў, мае сэнсавую і эмацыянальную накіраванасць, таму важная роля ў яе структуры адводзіцца звароткам. Яны канкрэтызуюць змест твора, дакладна называюць тых, каму адрасаваны думкі і пачуцці аўтара, аблягчаюць успрыманне народнай балады. Напрыклад, у баладзе-апавяданні пра тое, як казак топіць жонку, старэйшая дачка звяртаецца да бацькі:
- Папа, папаша, дзе наша мамаша,
Родны папаша, дзе наша мамаша? [3, с. 491]
Але звароткі могуць быць і рытарычныя. У той жа баладзе вычытваем: “Растапіся ты, печ медзяная, // Праваліся ты, маць малада” [3, с. 491]. Тут зваротак служыць сродкам узмацнення выражаемай думкі. Дзеці не хочуць, каб бацька прывёў мачыху ў іх родную хату – і менавіта таму праклінаюць яе. Увогуле ж шырокае ўжыванне рытарычных звароткаў у народных баладах абумоўлена яе жанравымі асаблівасцямі, выклікана неабходнасцю узмацнення эмацыянальнага зместу, імкненнем да максімальна яскравага, канкрэтна-вобразнага выражэння гэтага зместу. Праз звароткі ў баладных песнях перадаюцца пачуцці, эмацыянальная напружанасць.
Такім чынам, мы бачым, што ў баладах для стварэння драматычнага і трагічнага пафасу, раскрыцця ўнутранага стану персанажаў выкарыстоўваюцца шматлікія мастацкія сродкі. Гэта надае творам вобразнасць, мілагучнасць, эмацыянальнасць. Яны дапамагаюць больш дакладна ахарактарызаваць тыя пачуцці, што перажывае чалавек, апісаць герояў. Тропы надаюць твору пластычнасць, рухомасць, узмацняюць іх эмацыянальнае ўздзеянне.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Аналіз баладных песень прыводзіць да пераканання, што гэты жанр – яскравы ўзор фальклорнага ліра-эпасу. Працуючы над дыпломнай працай, мы высветлілі, што галоўнае прызначэнне баладных песень не ў тым, каб падрабязна расказаць пра нейкія падзеі або факты, а ў тым, каб даць гэтым падзеям і фактам ідэйна-эмацыянальную адзнаку, перадаць тыя ці іншыя пачуцці і думкі іх выканаўцы. Такім чынам, балады спалучаюць у сабе эпічнае (паказваюцца падзеі) і лірычнае (перадаюцца пачуцці персанажаў).
Для беларускай народнай балады характэрна багатая і разнастайная палітра выяўлення людскіх адносін, даволі тонкі псіхалагізм, увага да самых моцных унутраных перажыванняў чалавека, што трапіў у складаную, часта безвыходную сітуацыю, глыбока народная традыцыйная трактоўка канфліктаў, сутыкненняў характараў. Пры агульнай скіраванасці да прыватнага жыцця чалавека балада шмат месца дае матывам і вобразам, звязаным з найстарэйшымі ўяўленнямі нашых продкаў, з міфалогіяй, магіяй, з даўно перажытымі гістарычнымі падзеямі і зрухамі, канфліктамі мінулых эпох. Разам з тым балада і вельмі сучасная, актуальная, бо па-мастацку адлюстроўвае шмат «вечных» калізій, настрояў, думак, таму нават сюжэты з архаічнымі канфліктамі заставаліся ў дзейсным рэпертуары народа аж да нашых дзён. Беларуская народная балада ёсць каштоўны помнік нашай вуснапаэтычнай творчасці, спадчына, у якой у канцэнтраваным выглядзе адлюстраваны балючыя моманты ў жыцці людзей і даецца спакойнае і мудрае навучанне, як пераадольваць іх, арыентуючыся на многія рысы, характэрныя для нашага народа — разважлівасць, спагадлівасць, цярпімасць, адным словам, чалавечнасць.
Разгледжаныя намі драматычныя і трагічныя калізіі даюць падставу сцвярджаць, што ў баладах чалавек паказаны на пераломных момантах яго жыцця. Драматычныя канфлікты, як правіла, вядзе да вельмі цяжкіх перажыванняў, да пакутаў, нават да пагібелі. Герой змагаецца з лёсам, з абставінамі, але барацьба гэтая няроўная. Але часта менавіта смерцю — па законах баладнай паэтыкі — сцвярджаецца духоўная перамога герояў.
Мы выявілі драматычныя калізіі ў народных баладах перыяду Вялікай Айчыннай вайны. Заўважым, што колькасць ваенных сюжэтаў адносна абмежаваная, але жанр складае асобную самастойную групу ў песеннай творчасці народных мсціўцаў. Партызанскія балады — гэта ліра-эпічныя песні з драматычна напружаным сюжэтам і, як правіла, з трагічнай развязкай.