Хмара за хмарай.
Дрымоту нясе
(зб. “Выбранае”, с. 326 – 327).
Калі ў прыведзеных вышэй радках вобразы дажджу, грому, хмар чыста пейзажныя, то ў многіх вершах Анатоля Грачанікава яны сімвалічна-змастоўныя, як у вершы “Як добра…”:
Як добра, што ёсць яшчэ гэта на свеце:
Дожджык сонечны ловяць дзеці,
Зводдаль порсткія кураняткі
Выбягаюць з-пад крылля маткі.
Як добра, што ёсць яшчэ гэта на свеце
Гром паблажэла рохкае недзе,
І хлопчык абпырсканы весела едзе
Па лужынах цёплых на велосіпедзе
І не прэюць у лузе пакосы,
І ўвесь малады і босы
(Зб. “Верасень”, с. 16).
Паэт супрацьпастаўляе мудрую філасафічнасць прыроды жыццёвай мітусні, сквапнаму свету людзей. Яго вабяць цішыня і першы гром, сонца і дождж. Фантазія мастака стварае прыгожыя карціны: “дажджы буйныя, як ажыны”, “зорна-блішчасты дождж” і іншыя.
З папярэднімі вобразамі беларускай стыхіі моцна звязаны вобразы ветру. Так, гэты вобраз у Анатоля Грачанікава з’яўляецца сімвалам юнацкага кахання і маладосці:
Разгадаўшы ўспаміны,
Цераз Сож прабег у госці
Свежы вецер з Украіны,
Свежы вецер маладосці
(Зб. “Верасень”, с. 316).
Злосны і варожы асенні вецер – спадарожнік чалавека, які расчараваны ў сабе і не патрэбны нікому на зямлі. Ён “рагоча, свішча, падае ва ўтрапенні”, “закляты вільготны вецер” нідзе не мае прытулку. У “Баладзе вятроў” паэт атаясамлівае вятры з рознымі перыядамі жыцця чалавека, ваеннымі і мірнымі перыядамі гістарычнага развіцця чалавецтва.
Паўночны вецер- самы халодны.
Паўднёвы вецер – самы гарачы.
Злосны і сіверны вецер заходні.
Вецер усходні – лагодны, гаючы…
(Зб. “Верасень”, с. 40).
Рака для Анатоля Грачанікава – гэта, найперш, Сож – сведка і дарадчык у каханні да жанчыны, сімвал першага пачуцця:
Што быць магло – мінула незваротна.
Наш час, нібы раку, не пераплыць,
Нам не вярнуцца ў тыя дні былыя,
-Ад успамінаў толькі сэрца ные,
-А новым дням цяпер нас не злучыць
(Зб. “Верасень”, с. 96).
У гэтым вершы адчуваецца філасофскае паяднанне паняцця часу і плыні ракі. Дні чалавека працякаюць так незваротна і катэгарычна, як цячэ вада ў рэчцы. Гэтая думка прымушае чалавека задумацца і робіць яго настрой самотным [2; 136].
У вершы “Рака” паэт пералічвае тое, што трэба яму для шчасця. І гэта зусім не матэрыяльнае забеспячэнне і дабрабыт, а тое, што мае кожны чалавек і не задумваецца над каштоўнасцю гэтых рэчаў – гармонія з прыродай, а значыць, з самім сабой:
Для радасці трэба не многа.
Гаі, пералескі, кусты,
Глухая лясная дарога,
Рака і на беразе – ты.
З вобразам ракі звязвае Анатоль Грачанікаў і філасофскія разважанні пра чалавечае жыццё, мітуслівае і бессэнсоўнае ў параўнанні з веліччу нетараплівай Прыпяці:
Спяшацца рэкам няма куды,
Хоць часам ім не хапае вады,
На тое яны і рэкі.
А мы - мітусімся туды-сюды,
А мы рэактыўна нясёмся заўжды,
Дзеячы – чалавекі.
Вельмі часта паэты ўсхваляюць раку свайго маленства. Кожная метафара або эпітэт выступае як міні-карціна, вершаванае палатно, колеравае і водарнае. Так, у Анатоля Грачанікава мы бачым “ружова-крынічны Сож”, “разлівісты вясновы Сож”, “Сож сонны”, які піў “сонечнае зелле”, паэта вабіць “цішыня палескіх рэк у смузе світальнай нівы”. Ён захапляецца і ганарыцца роднымі пейзажамі:
Гомельшчына! Выспы і бары.
Прыпяць…Сож…Дняпро…
Між іх – азёры…
Дзе яшчэ сустрэнеш, сябры,
Гэткае шчырасці ўзоры?
Верш насычаны недасказамі, сустракаюцца рытарычнае пытанне, зварот і клічны сказ, што робіць яго падобным да задушэўнай гаворкі шчырых сяброў. Паэт адкрыта выказвае сваё перакананне і перадае чытачу ўласныя адносіны да роднай старонкі.
Зоркі – касмічны вобраз, які надае пейзажу касмічнае значэнне. Сучасныя паэты шукаюць адказы на самыя таемныя пытанні душы ў зорным небе. Па словах А.Бельскага усясветнае жыццё чалавека, сучасная паэзія, не ўяўляецца без свету нацыянальнага космасу: поля, жыта, траў, кветак, крыніц і рэк. У Анатоля Грачанікава касмічнае таксама знітавана з зямным, штодзённым – адно без другога не існуе:
Сыпаліся дажджыны,
Буйныя, як ажыны,
І шмель - мокры даўно-
У хату лез праз вакно.
-Зоркае спалучэнне
Месяца і краглін –
Як ціхае азарэнне,
Як самы светлы ўспамін
(зб. “Выбранае”, с. 58 – 59).
Такім чынам, аналіз асноўных пейзажных вобразаў вершаў Анатоля Грачанікава дае магчымасць прыйсці да высновы, што майстар слова годна працягвае традыцыі беларускай літаратуры ва ўвядзенні пейзажных вобразаў прыроды і стварэнні па-свойму непаўторнага і арыгінальнага каларыту нацыянальнага пейзажу. У яго паэзіі знайшлі сваё месца традыцыйныя для беларускай літаратуры, адвечныя архетыпы нацыянальнага мыслення. Шырокае іх выкарыстанне раскрывае духоўны воблік усёй нацыянальнай літаратуры.
3.2 Малая радзіма аўтара ў кнізе “Круглая плошча”
Калі гаварыць пра другі зборнік вершаў паэта, то хочацца адзначыць верш, што датуецца 1971 годам пад назвай “Шарпілаўка цячэ ў жыццё, як Сож…”.
Адразу відаць, што ў вершы гаворка пойдзе найперш пра “малую радзіму аўтара”. Але тут няма эксплуатацыі світальных ранкаў, салаўіных спеваў і іншых атрыбутаў падобных твораў. Анатоль Грачанікаў паспяхова пераадольвае магчымасць паўтору. Сказвалася здольнасць паэта мысліць так, што малюнкі зямныя і малюнкі касмічныя паядналіся. Збліжаюцца не столькі часавыя паняцці, колькі адлегласці. Верш крыху тужліва-засяроджаны. Але гэта і верш, у якім вельмі аптымістычны, жыццядайны пачатак. Лірычны герой сам-насам з сабою і з дарагімі сэрцу краявідамі, але ён свій і ў свеце і ў сусвеце, што называецца Космасам. Прытым касмічнасць думкі выражаецца не ў такім і кідкім малюнку. Аднак, у гэтым і каштоўнасць, што прыгажосць вынікае са звычайнага, штодзённага і здатнага ўвабраць у сябе ўсё, што толькт маглі:
Шарпілаўка цячэ ў жыццё, як Сож
Свае ў яе віхуры й перакаты.
Апоўначы на сцішаныя хаты
Мядзведзіца схіляе зорны коўш.
І ў першароднай цішыні наўкол
Я слухаю, прысеўшы на калодзе,
Як вечнасць, асядаючы на дол,
Быцця зямнога запаўняе соты
Канцоўка верша перадае веру ў здаровыя сілы сённяшняй вёскі, у вынашаны ёю спелы практычны розум:
Не трэба вёсцы дакучаць, не трэба
Яна сама разбудзіць пастуха
З цягам часу дужэла ў Грачанікава пачуццё прыхільнасці і даверу да выпрабаваных нягодамі непадманных каштоўнасцей народнай працы, побыту. І менавіта гэтае пачуццё нарадзіла няхітрыя, сціплыя з выгляду, але арганічныя і праўдзівыя вершы. Напрыклад, верш пра тое, як зацвіла бульба і затруменіў бульбяны пах аж на зарэчныя паляны з памаладзелага сяла” і “палагоднелі жанчыны” і “ у хатах стала больш цяпла”.
Альбо, як у вёсцы капаюць калодзеж, - натуральнасць, пластыка і ўнутраная сур’ёзнасць вельмі сугучныя той урачыста-ціхай мінуце, калі хлебаробы здабываюць ваду для жыцця:
Калодзеж капаюць, калодзеж капаюць,
Чыстае ўсё на сябе апранаюць.
Не сварацца цёткі, не кураць мужчыны.
Як быццам сабраліся тут на радзіны.
У кнізе Грачанікава “Круглая плошча” варта адзначыць верш “На Палессі”. Сімвалічным вобразам у вершы выступае вобраз курганоў (“На Палессі – спрадвеку, як быццам званы,/ Несціхана сівыя звіняць курганы”). Гэты вобраз – абагульненая жыццёвая мудрасць народа, гістарычная памяць, вопыт мінулых пакаленняў. Курганы Палесся вучаць нашчадкаў беражлівым адносінам да здабытай волі, якую “цяжка здабыць, ды цяжэй зберагчы”. Курганы ў вершы быццам жывыя, яны сочаць за нашчадкамі, жадаючы ім дабрабыту:
Добры дзень вам, нашчадкі!
Добры дзень вам, зямляне!
Хай жа будзе для вас гэты дзень умалотны,
А для вашага сэрца – апошні журботны!..
Калі гаварыць пра асаблівасці пейзажу ў вершах кнігі, то трэба адзначыць, што найбольш Грачанікаву ўдаюцца ранішнія пейзажы – гэта пераходныя сітуацыі свету, калі “у прадчуванні раніцы і дня”, начная “ “цішыня зямлю пяшчотна паміж зор люляе”, і самыя чыстыя, самыя свежыя таны і фарбы на паэтавай палітры – чаканне света. Дасягнутая ў прыродзе раўнавага здабыткаў і страт і думка паэта, што адгукаецца гэтай раўнавазе і сувязі ўсяго існага і жывога ў сусвеце. Як, напрыклад, у такіх строгіх актавах:
Гармонія загадкавых дзівос
Начнога свету. Ціхі шэпт каханай
У хмыз ляціць касуля над палянай
Чырвонапёркі жыраваць на плёс
Плывуць чародкі чуйна.
3.3 Радзіма ў зборніку вершаў А.Грачанікава “Палессе”
У 1983 годзе Анатоль Грачанікаў выдаў зборнік вершаў пад назвай “Палессе”. Ужо сама назва гэтага зборніка сведчыць пра тое, што паэта натхнілі ўспаміны пра родныя мясціны, “малая радзіма”, якая выпусціла ў свет і навучыла законам жыцця, а таму застаецца ў сэрцы назаўсёды.
Звяртае на сябе ўвагу верш са зборніка пад назвай “Зямля бацькоў”. Паэт перажывае ўсю гаму пачуццяў, неаднародных, не заўсёды самых прыемных і пяшчотных. Яны розныя, як само жыццё.
Звяртаюць на сябе ўвагу тыя эпітэты, якімі аўтар надзяляе сваю радзіму:
Зямля бацькоў!
Зямля маёй надзеі,
Зеленакрылы салаўіны кут…
Так хораша сябе
Не адчуваў нідзе я,
Нідзе так цяжка
Не было, як тут.
Сваю зямлю аўтар называе “непадманлівай”. Грачанікаў не ўтойвае, што гэтая зямля не заўсёды спрыяла чалавеку (“Была часцей ты пеклам, а не раем”). Нягледзячы на гэта, людзі не пакінулі родныя мясціны, бо Радзіму не пакідаюць і не абіраюць сабе лепшую, як не мяняюць бацькоў.
У гэтым вершы аўтар абірае наступны прыём: ён паказвае пераход ад апісання мясцін, дзе нарадзіўся да нашай агульнай радзімы – Беларусі.
О Беларусь!
Майго народа сэрца!
Твой гулкі рытм нікому не спыніць.
У вернасці Айчыне не клянецца
Той, хто не можа без цябе пражыць.
Прызнанне ў любові да Радзімы гучыць натуральна і непадроблена. Няма банальных заклікаў і клятваў, якія б паставілі пад сумненне шчырасць пачуцця. Аўтар удзячны за тое, што Радзіма яго “лячыла і вучыла”, называе яе “зеленакрылай Айчынай”, “краінай несмяротных курганоў”.