Нязносны гонар тым, што робім сёння.Дулю!
Вазьмі ў звычай, сын герояў і багоў,
Не пагарджаць святым сваім мінулым,
А заслужыць яшчэ, і вартым быць яго.
“Беларускае мінулае” [4, 289]
Праз творчасць паэта праходзіць тэма адказнасці кожнага чалавека за шчасце і лёс іншых людзей і ўсяго чалавецтва.Тэма шматпланавая і шматаспектная:
- ад ахвяравання ў імя жыцця каханага чалавека
Мой разлік быў тонкі і верны.
Пра каханых заўсёды маўчаць.
Ты бачыш я паміраю. Канец. Крычы не крычы.
Любы мой, любы мой, любы…
Маўчы, неадменна маўчы…
Дзеля вечнага, добрага шчасця,
Што будзе над нашай зямлёй.
“Партызанская балада” [ 4, 17]
– да разумення шчасця радзімы як свайго асабістага шчасця
Недзе поруч ляжалі дарогі,
Кліч кахання ляцеў ад ніў,
Але ён не кахаў нікога,
Бо занадта краіну любіў.
“Нявесце Каліноўскага” [4,234]
- ад барацьбы кангалезскага народа за сваю незалежнасць(“Буслы вучаць дзяцей”) – да адлюстравання мужнасці і гераізму байцоў “нябачнага фронту”(“Разведчык”).
Для раскрыцця гэтай тэмы паэт выкарыстоўвае шырокі арсенал паэтычных прыёмаў – баладныя матывы, лірычныя звароты, фальклорныя традыцыі.
Гуманізм, любоў да людзей і чалавеканенавісніцтва у творах паэта пераплятаюцца:
Суайчыннік!
Запомні навек:
Тры гады па 137 ў дзень,
І ў гадзіну – па шэсць чалавек.
Гэта значыць, што кожныя дзесяць хвілін
Тут навекі чарнеў небакрай.
Попел сэрцаў нашых ракоча ў зямлі:
Памятай…
Памятай…
Памятай!!!
“Трасцянец” [4,139]
Паэтычнае асэнсаванне маральна – этычных праблем у творчасці У.Караткевіча арганічна звязана са спасціжэннем прыгажосці, яе чароўнай сілы ўздзеяння на чалавека. Ён імкнецца знайсці прыгожае ў прыродзе, стварэннях рук чалавечых і асабліва раскрыць хараство чалавечых дум і ўчынкаў нават тады, калі яно з яўляецца зусім непрыкметным. І кожны з твораў адлюстроўвае эстэтычныя адносіны паэта да свету, да чалавека і яго спраў.
Эмацыянальна – эстэтычнай насычанасцю напоўнены вершы, прысвечаныя не толькі роднай прыродзе, бацькаўшчыне, Беларусі, але і мясцінам, дзе жылі старажытныя таўры, грэкі, дзе жывуць народы суседзі.
Эстэтычны бок паэзіі У.Каравткевіча значна ўзбагачаецца пастаяннымі зваротамі паэта да мастацкай творчасці розных часоў і народаў. Без перабольшання можна сказаць, што тыя імёны гісторыкаў, літаратараў, кампазітараў, мастакоў і твораў, якія згадваюцца ў вершах, баладах, паэмах У.Караткевіча маглі б скласці прадстаўнічую мастацкую энцыклапедыю.
3 Паэзія У. Караткевіча і вусная народная творчасць
Моцны фальклорны струмень да якога прыпаў У.Караткевіч, пранізвае ўсю яго паэтычную творчасць, напаўняе яе народным пачаткам, традыцыйнай паэтыкай. Бадай няма ніводнага фальклорнага жанру, які б не знайшоў бы свайго выкарыстання ў яго творах.
У адным інтэрв’ю У.Караткевіч сказаў: “Мы пакуль што мала ведаем аб жыцці, звычаях, побыце нашых продкаў, і кожны, хто ведае, хто можа ведаць, павінен збіраць гэтыя падрабязнасці і перадаваць іншым”. У.Караткевіч перакананы, што толькі пранікненне ў гістарычную памяць народа здольна забяспечыць непарыўнасць ланцуга паміж мінулым, сучасным і будучым і перасцерагчы людзей ад памылак і няшчасцяў.
Праз творы паэта народны фальклор набывае новае жыццё, становіцца важным элементам беларускай мастацкай культуры, якая даволі актыўна садзейнічае маральна – інтэлектуальнаму абнаўленню грамадства. Фальклор дапамагае узнавіць мастацкімі сродкамі гісторыю “векавечнай бацькаўшчыны” на ўсіх этапах станаўлення і развіцця нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, а таксама, стварыць асабістыя паэтызаваныя вобразы народных заступнікаў.
У канцы 50-60 гадоў ён стварыў легенды – “Маці ветру” і “Легенда аб бедным д ябле і аб адвакатах Сатаны”. Не абышоў і сваёй увагай У.Караткевіч такога героя, як Машэка. На аснове легенды быў напісаны першы паэтычны твор – верш “Машэка”. Верш гэты не зусім звычайны . Галоўная яго адметнасць у насычанасці народным духам, у глыбокім спасціжэніі фальклору, які не толькі цытуецца ці служыць дапаможнікам у якасці ўзору вершаскладання. Тут і былінна – казачныя элементы, тут і прыказкі з іх пераносным сэнсам, і лаканічныя прымаўкі, і элементы алегарычных казак.
Яшчэ адзін верш – “Балада пра паўстанца Ваўкалаку” з паэтычнага зборніку “Матчына душа”. Паўстанец Ваўкалака – змагар супроць прыгнятальнікаў – быў смяротна паранены панскімі прыслужнікамі, калі прабіраўся да роднай хаты. Менавіта баладная форма дазволіла аўтару знітаваць у непадзельнае цэлае драматычнасць і трагізм жыцця і кахання героя, лірызм у апісанні роднай прыроды і багатыя магчымасці вуснай народнай творчасці.
Яшчэ некалькі радкоў з вершаў, пазначаных У.Каратке-вічам як “Армянскія ананімныя прытчы”, у якіх яскрава адчуваецца цяга паэта да народных твораў, што нясуць на сабе пячатку мудрасці старажытнага Урарту, Малой і Вялікай Арменіі.
Адна з прытчаў прысвечана V стагоддзю, калі ішла антыіранская вайна, калі на змену аднаму правіцелю прыхадзіў другі, калі вакол панавалі прадажніцтва, здрада і абман.
Воўк авечкам сказаў: “Мір вам светлы й святы.
Нада мной і над вамі – адзіны бог”.
І Баран сказаў: “О сёстры й браты! –
Ратуйся, хто як і хто змог!”
“Армянскія ананімныя вершы” [4, 290]
І ратаваліся хто як мог ад V стагоддзя і да нашых дзён.
Адметнай рысай ўзаемадзеяння паэзіі У.Караткевіча з вуснай народнай творчасцю з’яўляецца імкненне спазнаць народную мудрасць не толькі ў часе, але і ў прасторы. Багата насычаны элементамі вуснай народнай творчасці вершы, прысвечаныя Латвіі і Рызе “Крумкачы”, Літве і Вільнюсу “Вільня ў дождж”, “Чурлёніс”, Расіі і Украіне “Дняпро і Ака.Ён і яна.”, асабліва старажытнай Эладзе і яе людзям “Балада пра сыноў Пітакоса”, “Здратаваныя магілы”.
Яшчэ адзін бок творчасці , што пераканаўча паказвае непарыўнасць сувязі з вуснай народнай паэзіяй – гэта стварэнне рамантычных карцін ”роднай бацькаўшчыны” праз багатае выкарыстанне асацыяцый, параўнанняў, метафар, эпітэтаў. Для яго Беларусь – зямля
...Вярнейшых сяброў
І прыгажэйшых жанчын.
Гэта край раскрытых душ і дзвярэй,
Гэта край –
Твой дом і сабор...
“На Беларусі бог жыве” [4,242]
4 Любоўная лірыка У. Караткевіча
Шмат радкоў прысвяціў У.Караткевіч тэме кахання. У паэмах, баладах, прысвячэннях, вершах каханне паўстае перад чытачом як духоўная якасць, у якой перасякаюцца процілегласці біялагічнага і духоўнага, асабістага і грамадскага, інтымнага і агульназначнага. Майстэрства паэта, неардынарнасць і глыбіня яго выхадаў на звычайніцкія жыццёвыя і маральныя сітуацыі – а менавіта ў іх і аснова, і сэнс, і вырашэнне самых звычайных і самых вострых калізій – даюць поўнае права на выдзяленне любоўнай тэматыкі ў якасці аднаго з важных тэматычных кірункаў паэзіі У.Караткевіча.
У цэнтры паэтавага разумення кахання, як самага свабоднага, незалежнага і напрадбачанага выяўлення глыбіні чалавечай асобы, стаіць чалавек, яго душа, яго сэрца, яго пачуцці, яго адносіны да жанчыны – сяброўкі, маці, каханай.
Яно лірычнае і драматычнае, узнёслае і трагічнае, звычайнае, зямное і рамантызаванае. Каханне – гэта не толькі радасць і шчасце, гэта таксама уменне перажыць неудачу, здраду, прадажніціва, гэта і памяць пра тых, хто не зможа ні пакахаць, ні стаць каханым.
Бадай што найбольш поўна такое дыялектычнае разуменне кахання можна знайсці ў паэме “Слова пра чалавечнасць”. З аднаго боку, шчасце для Рыгора – каханне да Ганны і захапленне даследніцкай працай :
...Раскапаўшы пяць – шесць курганоў,
Ён вяртаўся дамоў як негр загарэлы,
Адчуваў, што здароўе вяртаецца зноў.
Ён хапаў сваю жонку рукамі грубымі,
Называў каханай і дарагой,
Цалаваў яе ў надзьмутыя губы
Бо яна злавалася на яго. [ 4,99]
З другога боку – неразуменне Ганнай адданасці Рыгора, яе эгаізм і саманадзейнасць, якія прыводзяць да распада сям і. Яна хацела жыць у сталіцы, каб муж быў прафесарам.
Якім бы складаным для героя ні быў шлях у каханні, галоўным для яго застаецца духоўнасць кахання, яго чалавечнасць, маральны сэнс.
О каханне маё бясконцае,
Не ўцякай ад мяне, пашкадуй!
За табой, як за светлым сонцам,
Па штодзённай дрыгве іду.
“О каханне маё бясконцае...” [4,164]
Падводзячы вынік, можна з упэўненасцю зазначыць, што многія творы У.Караткевіча аб каханні – гэта споведзь паэта аб перажытым, гэта размова з чытачом аб высокароднай галіне паэзіі, якая дае магчымасць успрымаць еднасць чалавека і акаляючай рэчаіснасці як адзіную цэласнасць з усім. Вершы, балады, паэмы паэта – антыэгаістычныя. Яго лірычнае “я” нібы зліваецца з унутраным светам чытача, яго пачуцці перадаюцца чытачу і успрымаюцца апошнім як свае асабістыя. Індывідуальны вопыт паэта становіцца вопытам чытача, нават калі любоўныя пачуцці яго ў жыцці не захоплівалі ў свой палон.
У вершах пра каханне няма эротыкі, цынічных адносін да жанчыны, ухвалення мімалётных сувязеў.
Ты і я: пралеска ў снах бурану,
Дрэўца вішні ў ярасным агні,
Кропля на спіне Левіяфана,
Радуга на крылах навальніц.
Пад дзевятым валам ветразь ніцы,
Верас, што агнём абняў пярун,
Павуцінка ў пекле навальніцы, -
Адкажы на вуха ўладару,
Як мне здужаць ураган і вецер,
Вечны мой, зацяты, страшны бой?
Як мне, моцнаму, пражыць на свеце
Без цябе, танюткай і слабой?