1.3 Альбер Камю і яго твор “Міф пра Сізіфа” як яскравы прыклад літаратуры экзістэнцыялізма.
Побач з творчасцю Сартра можна разглядаць і творчасць яшчэ аднаго прадстаўніка экзістэнцыялізму, гэта Альбер Камю. Даволі вялікі час іх позіркі на жыццё супадлі. Можна прасачыць шмат падабенстваў у іх творах, аднак у той жа час былі і адрозненні, якія потым, калі скончылася Другая сусветная вайна, і прымусілі разыйсціся дзвух вялікіх мастакоў слова.
Альбер Камю нарадзіўся 7 лістапада 1913 года ў сям’і сельскагаспадарчага рабочага. Скончыў філасофска-гістарычны факультэт Алжырскага ўніверсітэта. З 1938г. працаваў журналістам. Так як ён пакутаваў на сухоты, то не змог пайсці добраахвотнікам на фронт падчас Другой сусветнай вайны. У 1942 годзе уступіў у падпольную групу “Комба”, працаваў рэдактарам аднайменнай газеты. У час вайны апублікаваў аповесць “Чужаніца”, эсэ “Міф пра Сізіфа”, “Лісты да нямецкага сябра”. У 1957 годзе атрымаў Нобелеўскую прэмію ў галіне літаратуры, “за значныя мастацкія творы, у якіх з прароцкай глыбінёй гаворыцца аб праблемах чалавечага быцця ў наш час”. Загінуў у 1960 годзе, калі вяртаўся дадому, а яго аўтамабіль урэзаўся ў дрэва.
Альбера Камю можна назваць вечным шукальнікам ісціны. Ён пачынаў сваю творчасць, як “рамантычны экзістэнцыяліст”, які “вылечыўся ад пакутлівых парываў працяглым сузіраннем прыроды”. Штуршком да філасофскага пошуку служыла адчуванне сабе “дзесьці на паўшляху паміж жабрацтвам і сонцам. Жабрацтва перашкодзіла веры, быццам усё цудоўна ў гісторыі і пад сонцам, сонца навучыла мяне, што гісторыя – гэта не ўсё”. З дапамогай асветніцтва Камю спадзяваўся наблізіць прыход “носьбітаў дзеяння і разам з тым носьбітаў ідэалаў”. [1, с.409]
Юнацкі аптымізм і жыццярадаснае светаадчуванне Камю даволі хутка зніклі напярэдадні Другой сусветнай вайны, у той час, калі чалавецтва спаўзала ў прорву катастрофы і адбывалася крушэнне ўсіх маральных каштоўнасцяў. Думка пра абсурдную бессэнсоўнасць светабудовы, на якой у пачатку сваёй творчасці акцэнтаваў увагу Камю, вызначыла пафас філасофскай працы “Міф пра Сізіфа”. Альбер Камю ва ўсіх сваіх творах не адыходдзіць ад тых прынцыпаў і таго ўспрыняцця жыцця, якое ён вывеў ў гэтым сваім філасофскім эссэ.
Міфалагічны Сізіф з’яўляецца тым абсурдным героем, які, напэўна, адзін з першых усвядоміў сваё чалавечае наканаванне, ясна і выразна ацаніў сваё становішча і паўстаў супраць усіх багоў, супраць самога лёсу (“ён вышэй за свой лёс, ён цвярдзей за свой камень”). У канцы твора, пісьменнік прыходзіць да аптымістычнай высновы, бо яго Сізіф выявіў гераічную гатоўнасць да змагання, да самасцвярджэння: “Аднаго змагання за вяршыню дастаткова, каб запоўніць сэрца чалавека. Сізіфа варта ўяўляць сабе шчаслівым”. [1, с.409]
“Богі асудзілі Сізіфа падымаць вялізны камень на вяршыню гары, адкуль гэта глыба зноў і зноў падала ўніз. Яны лічылі, што няма пакарання цяжэй за бескарысную і безнадзейную працу.”
На першы позірк мараль - бессэнсоўнасць быцця. Аднак, асноўная праблема экзістэнцыялізма фармуліруецца інакш: гэта праблема самагубства. Рашэнне гэтай праблемы дае адказы на самыя загадкавыя стораны быцця.
Па-першае, Камю разглядаў самагубства як індывідуальны акт: “самагубства падрыхтоўваецца ў маўчанні сэрца”. Па-другое, тое, што называюць прычынамі – звычайна ўсяго толькі прычына. Такім чынам, паступова Камю пераходзіць да асноўнай тэмы сваёй працы – тэме абсурда жыцця. Ён адмаўляе самазабойства і веру ў Бога, у той жа час, заклікае жыць не ўцякаючы ад абсурду. Аднак, вельмі цяжка ўтрымацца на гэтай вяршыні, бо абсурд прадугледжвае “адсутнасць усялякіх надзей (што не мае нічога агульнага з адчаем), пастаяннае адмаўленне (не блытаць з адрачэннем) і свядомае незадавальненне (але не непакой юнака).” [13, с.42]
“Пачатак усіх вялікіх разважанняў – мізэрны. У гэтым парадокс суму. ” Камю заўважае, што адчуванне абсурду нараджаецца з пачуццём узросту. Пакуль розум маўчыць, знаходзячыся ў нерухомым свеце надзей, усё уладкоўваецца і адлюстроўваецца ў адзінстве яго настальгій. Пры першым жа руху гэты свет дае трэшчыну. Цікава тое, што негледзячы на напружанне і цяжкасці такога жыцця, яно ўзводзіцца ў ранг найвышэйшай каштоўнасці. Гэта азначае, што “няма нічога важнейшага за існаванне, ні дзеля чаго нельга спыніць чыё б там ні было існаванне, гэта нічым (больш важным) не апраўдана”. [13, с.3] Нават самае доўгае жыццё, нажаль, мае свой канец. Па сцвярджэнню Камю, гэта і ёсць найвялікшая несправядлівасць, бо пасля смерці няма нічога: рай і пекла атэістычны экзістэнцыяналізм, натуральна адмаўляў. Вось чаму менавіта захаванне жыцця, выратаванне цел, а не душ хвалюе Камю.
Творчасць Камю можна схематычна падзяліць на два цыклы: цыкл абсурду, да якога можна аднесці “Чужога”, “Калігулу”, “Міф пра Сізіфа”, і цыкл раманаў пратэсту, у які магчыма ўключыць раманы “Чума”, “Праведныя”. Ёсць творы, якія нельга аднесці ні да аднаго цыкла – сярод якіх “Падзенне”. Гэта ў асноўным творы, напісаныя да 1942 або пасля 1950 года.
Сам Камю не лічыў сябе ні філосафам, ні, тым больш, экзістэнцыялістам. Тым не менш, творы прадстаўнікоў гэтага філасофскага накірунку, аказалі на творчасць Камю вялікі ўплыў. Адзіным сродкам барацьбы з абсурдам Камю лічыў прызнанне гэтага абсурду. У “Міфе пра Сізіфа” Камю піша, што дзеля таго, каб зразумець, што прымушае чалавека рабіць бяссэнсавую працу, трэба ўявіць спускаючагася з гары Сізіфа шчаслівым. Многія з герояў Камю прыходзяць да падобнага стану душы пад уплывам акалічнасцей (угроза жыццю, смерць родных, канфлікт са сваёй уласнай совесцю і г.д.), іх дальнейшыя лёсы розныя.
Вышэйшым увасабленнем абсурду, па Камю, з’яўляюцца разнастайныя спробы насільнага паляпшэння грамадства – фашызм, сталінізм і г.д. Камю быў гуманістам, ёе лічыў, что барацьба з насіллем і несправядлівасцю “іх жа метадамі” могуць парадзіць толькі яшчэ большае насілле і несправядлівасць.
У адрозненне ад Сартра, Камю, у якога была філасофская адукацыя, так і не стаў філосафам у строгім сэнсе гэтага слова. Камю быў хутчэй прадаўжальнікам той лініі ў літаратуры, якая атрымала назву французскага маралізму. У 40-50-х гг. Сартр падтрымліваў сталінізм, а потым перайшоў да падтрымкі Мао і Кастра, у той час як Камю заўсёды крытычна адносіўся да “рэальнага сацыялізму”. Галоўнымі тэмамі ў творчасці Камю з’яўляліся свабода чалавека і абсурд чалавечага жыцця.
У сакавіку 1939 года Камю надрукаваў рэцэнзію на твор Сартра “Мур”. Па яго меркаванням, павышаная ўвага Сартра да цёмных старон жыцця азначае абмежаванасць яго светаўспрымання. Камю ўбачыў у Сартра цягу да бяссільных людзей, “якая прымушае яго выбіраць герояў, якія дайшлі да краю ўласнага “я” і спатыкнуўшыхся аб пустату, якую яны ўжо не здолеюць пераадолець”. “На самой справе, - піша Камю, - яго героі свабодны. Аднак іх свабода ім непатрэбна. Прынамсі так лічыць спадар Сартр. Захапляльны сюжэт гэтых старонак, нярэдка надзвычайных, іх жорсткая патэтыка маюць сваім вытокам свабоду. Бо менавіта ў гэтым універсуме чалавек вызвалены ад усіх забабонаў, часам і ад сваёй прыроды, і вымушаны да самасузірання, асазнае глыбокую абыякавасць да ўсяго, чым ён не з’яўляецца. Ён адзінок, ён зачынены ў сваёй свабодзе. Гэта свабода ў часе, і толькі смерць дае ёй кароткачасовае і галавакружнае абвяржэнне. Лёс такога чалавека абсурдны. Далей ён не пойдзе, і цуды тых ранішніх часоў, калі жыццё ўзнаўляецца, пазбаўлены для яго сэнсу ”.
У гэтым артыкуле мы бачым падобнасць позіркаў Камю і філасофіі Сартра, і, у той жа час, іх адрозненне (ужыванне Камю паняцця “прырода чалавека”, якое стала пазней галоўным пунктам яго разыходжання з экзістэнцыялізмам Сартра). Гэтыя роздумы прадугадваюць асноўныя ідэі “Міфа пра Сізіфа”.
У “Міфе пра Сізіфа”, які з’явіўся праз некалькі месяцаў, Камю даў дакладны каментарый да сваёй аповесці: яе герой ні добры, ні злы, ні маральны, ні амаральны... Ён належыць да асобай пароды людзей, якую Камю называе людзьмі абсурду. Аднак у разуменні Камю, гэта слова мае два дастаткова розныя значэнні: абсурд адначасова і сапраўдны стан рэчаў, і яснае ўсведамленне гэтага тым ці іншым індывідам. “Чалавек абсурду” – гэта той, хто адважваецца атрымаць усе неабходныя вывады з абсурднасці саміх рэчаў... Але што ж такое абсурд як рэальны стан, як зыходная данасць? Ні што іншае, як адносіны чалавека ў свеце. Першапачатковая абсурднасць прадстаўляе сябе як разрыў: разрыў паміж імкненнем чалавека да адзінства і непрыадольным дуалізмам духу і прыроды, паміж цягай чалавека да вечнага і канечнасцю яго жыцця, паміж “клопатам”, які складае яго сутнасць, і марнасцю намаганняў. Смерць, мноства ісцін і істот, незвадзімая да нечага аднаго, непасціжнасць быцця, улада выпадку – вось яны, палюсы абсурду”. [14, с.109-110]
У “Міфе пра Сізіфа” Камю прыходзіць да высновы, што Сізіф і ёсць герой абсурду: “Пагарда да багоў, нянавісць да смерці, прага жыцця каштавалі яму вялікіх пакут, калі чалавечая сутнасць прымушаюць займацца справай, якой няма канца. І гэта расплата за зямныя сімпатыі”. Камю гаварыў, што славіць чалавека перад тварам таго, што імкнецца яго раздушыць. “Міф пра Сізіфа” – гэта праслаўленне свабоды чалавека, якая заваёўваецца цаной пагарды да смерці. Сізіф становіцца сімвалам Чалавека, яго лёсу, асуджаннасці на смерць і непазбежнасці экзістанса ў абсурдным свеце.
У адрозненне ад Сартра Камю не імкнуўся паказваць паўсядзённае жыццё, яго апавяданне часцей за ўсё алегарычнае. Камю далёкі ад інтарэсу да быту, да “гушчы жыцця”, якую так добра паказваюць мастакі-рэалісты.