ВЫВАДЫ
Падагульняючы вынікі папярэдняга раздзела, трэба зазначыць, што лінгвакультурны канцэпт уяўляецца семантычным утварэннем высокай ступені абстрактнасці, якое перадае ўяўленне пра тыя сэнсы, якімі аперыруе чалавек у працэсе мыслення і якія адлюстроўваюць змест вопыту, ведаў і вынікаў усёй чалавечай дзейнасці і працэсаў пазнання свету.
Сувязь канцэпту з вербальнымі сродкамі выражэння адзначаецца ва ўсіх лінгвакультуралагічных азначэннях, а многія вучоныя прадстаўніцтва канцэпту ў мове прыпісваюць слову, а само слова, на іх думку, атрымлівае статус імя канцэпту – моўнага знака, які перадае змест паняцця найбольш поўна і адэкватна. Аднак канцэпт, як правіла, суадносіцца больш чым з адной лексічнай адзінкай. Таму адметнасцю канцэпту з’яўляецца яго суаднесенасць з планам выражэння ўсёй сукупнасці разнародных сінанімічных (уласна лексічных, фразеалагічных і афарыстычных) сродкаў, якія фіксуюць яго ў мове.
З усіх вядомых нам азначэнняў мы аддаём перавагу варыянту, прапанаванага прафесарам Маславай В.А. Адпаведна канцэпт - аператыўная змястоўная адзінка памяці, ментальнага лексікону, канцэптуальнай сістэмы мовы і мозга, усёй карціны свету, адлюстраванага ў чалавечай псіхіцы.
Аналіз прыведзеных у лексікаграфічных працах значэнняў дадзенага слова дае магчымасць зрабіць заключэнне пра тое, што шчасце ўспрымаецца як пачуццё найвялікшай радасці і задавальнення, пры якім удала складваюцца жыццёвыя абставіны. Шчасцем варта таксама называць задаволенасць чалавека сваім уласным жыццём, гармонію яго з прыродай, соцыумам.
Сэнсавымі замяшчальнікамі шчасця выступаюць таксама адзінкі ўдача, поспех, лёс, доля, дабро, шанцаванне.
Амаль усе тэорыі псіхалогіі і этыкі сцвярджаюць думку пра тое, што шчасце як катэгорыя эмоцый суадносіцца і мяжуе з супрацьлеглай катэгорыяй няшчасця і пакут. Фактычна само існаванне шчасця абумоўлена яго катэгорыяй – антыподам. Такую думку не раздзяляе толькі філасофія, якая ўспрымае шчасце як гранічна высокую, недасягальную катэгорыю, якая не мае супрацьпастаўлення. Шчасце заўсёды праяўляецца ў радасці. Аднак шчасце не проста эмацыянальна больш насычаная і расцягнутая ў часе радасць. Трэба таксама адзначыць, што даследчыкі, ставячы паняцці “шчасце, радасць” у адзін сінанімічны рад, размяжоўваюць іх паводле адценняў значэнняў.
II. Сінтагматычныя палі намінацый шчасця
2.1 Спалучальнасць лексем шчасце, доля, лёс, радасць з дзеясловамі
З назоўнікамі шчасце, доля, радасць, лёс спалучаюцца дзеясловы розных семантычных груп:
1. Найбольш прадуктыўную ў колькасных адносінах групу (26% ад агульнай колькасці словазлучэнняў з дзеясловамі) складаюць адзінкі з дзеясловамі часу, якія з улікам граматычнага афармлення падзяляюцца на:
а) cловазлучэнні з дзеясловамі прошлага часу:
Многа шчасця мела (Бар.; 85);
Не было шчасця (Бар.; 18);
Шчаслівейшы быў учора (Мац.; 231);
Была няшчаснаю (Карж.; 152);
Шчасліваю ці была (Бар.; 78);
Ужо не помніла дзён сваіх шчаслівых (Бар.; 166);
Маё шчасце сталася (Акс.; 86);
За плячыма мела трохі шчасця (Ян.; 89);
Вяршыліся няшчасці (Дудз.; 41);
Колькі шчасця было і прайшло (Дар.; 7);
Была я нешчаслівай (Бар.; 118).
б) словазлучэнні з дзеясловамі цяперашняга часу:
Ведаю шчасце (Кан.; 91);
Жыве мо і шчасліва (Дудз.; 99);
Не маю шчасця (Лось; 124);
Шчаслівая хаджу (Бар.; 90);
Шчасцем жыву (Лось; 75);
в) словазлучэнні з дзеясловамі будучага часу:
Пабуду шчаслівай (Бар.; 115);
Хачу шчаслівай пабыць (Кан.; 107);
Будзе радасць (Ян.; 276);
Няхай будзе шчаслівы (Бурл.; 88);
Сустрэнеш у нас ты шчасце (Багд.; 12);
Шчасным будзь (Ян.; 231);
Буду доўга шчаслівай (Ян.; 41);
Ці будзе рады (Мац.; 235);
Прыйдзе шчасце (Карж.; 52).
2. Вялікую групу (15% ад агульнай колькасці) складаюць словазлучэнні назоўнікаў шчасце, лёс, доля, радасць з дзеясловамі волевыяўлення і пажаданасці:
Хацелася шчасця зямнога (Гудк.; 4);
Марыць толькі аб шчасці (Карж.; 6);
Я да шчасця імкнуся (Карж.; 63);
На шчасце нам варожаць (Дудз.; 60);
Нашага шчасця не зычыць нікому (Дудз.; 16);
Шчаслівым уяўляю сына (Гудк.; 169);
Малюся на лёс (Ян.; 70);
Хачу шчаслівай быць (Кан.; 107);
Не просіш шчасця (Ян.; 75);
Наклічу радасць выпадкова (Ян.; 72);
Знайсці падкову шчасця заклінала (Лось; 65);
Варожыць пра шчасце (Ян.; 84);
Ніхто нам шчасных дзён не навяшчуе (Ян.; 217);
Малілася долі (Ян.; 189);
Яна шчасце сваё ўявіла (Ян.; 44);
Мне шчасця хацеў (Ян.; 274);
Шчасця жадаюць (Карж.; 16);
Заклінаць, каб абмінуў непапраўны лёс (Б.-Загн.; 197);
Долі просяць (Бар.; 115);
У марах да шчасця імкнеце душы (Багд.; 11);
Няхай ён будзе шчаслівы (Бул.; 88);
Кожны сам сабе няшчасце напрарочыць (Дар.; 10);
Ты жадаеш шчасця ў каханні (Рус.; 40).
Пераважная колькасць дзеясловаў волевыяўлення ў семантычным акружэнні канцэпту шчасце можа сведчыць пра значнасць для чалавека гэтага паняцця, пастаяннае імкненне да шчасця.
3. Групу адзінак, у якіх лексемы шчасце, лёс, доля, радасць з’яўляюцца залежным кампанентам, прадстаўляюць словазлучэнні з дзеясловамі, што маюць значэнне ‘паўплываць, уздзейнічаць пэўным чынам’ відазмяняюць базавае паняцце або ўтрымліваюць указанне на немагчымасць зрабіць гэта:
Перайначыць лёс (Ян.; 13);
Забіраць радасць (Ян.; 75);
Чужога шчасця не выкрасці (Рус.; 31);
Долю здабылі (Роўда; 3);
Саткаць долю (Ян.; 136);
Імкнешся долю ўзварушыць (Лось; 74);
Шчасце адабраць (Багд.; 16);
Дзяліць шчасце (Сад.; 5);
Долі не размяняць (Ян.; 144);
Шчасця не ўкрасці (Карж.; 33);
Не парушыць шчасця (Ян.; 256);
Дапаможа ў шчасці (Бар.; 52);
Абменьвацца лёсамі (Ян.; 229);
Долі не абхітрыць (Ян.; 254);
Спудзіць радасць (Мац.; 234);
Кінуць лёс на лязо нажа (Б.-Загн.; 198);
Забіць шчасце (Гудк.; 123).
Такія словазлучэнні ўказваюць на актыўную пазіцыю чалавека, які адчувае сябе здольным уплываць на падзеі, мадэляваць сваё жыццё.
4. Дзеясловы зрокавага ўспрымання выступаюць у якасці галоўнага кампанента ў наступных словазлучэннях:
Шчасліва глядзець з-пад павек (Багд.; 32);
Шчасліва разглядаю (Ян.; 157);
На сябе, шчаслівую, гляджу (Бар.; 590);
Шчасліва перамільгваюцца (Тваран.; 72);
Шчасна азірнецца (Дудз.; 87);
Долю ўбачыць (Лось; 81);
Мімаходзь азірнуся на ўдачу (Ян.; 33).
5. Дзеясловы фізічнага дзеяння могуць выступаць як галоўныя кампаненты ў словазлучэннях з лексемамі шчасце, лёс, доля, радасць:
Не кінуся шчасце шукаць (Ян.; 186);
Упляліся ў лёс (Ян.; 111);
Радасць лёгка спудзіць (Рубл.; 16);
Шчасце не займала (Ян.; 65);
Радасць хаваю (Дудз.; 92);
Шукаю шчасце (Гудк.; 56).
6. Мадэль, у аснове якой – дзеяслоў са значэннем фізіялагічнага стану, прадстаўлена наступнымі словазлучэннямі:
Млела ад шчасця (Ян.; 34);
Шчаслівец не ўчуе (Тваран.; 136);
Шчаслівейшай між паэтак прачнусь (Рус.; 59);
Жыць адзіным шчасцем і каханнем (Дудз.; 12);
Заплачу па шчаслівых і няшчасных (Дар.; 8).
7. Лексемы шчасце, лёс, доля, радасць могуць спалучацца з дзеясловамі, якія маюць значэнне ‘прыкладаць намаганні для дасягнення мэты’:
Да слёз хачу шчаслівай быць (Карж.; 56);
Займеў удачу (Карж.; 37);
Не зайздросціла шчасцю чужому (Гудк.; 78);
Нчасце набыць (Гудк.; 86);
Шчасця прагне (Б.-Загн.; 75);
Шчасце-долю здабылі (Роўда; 3).
8. Адносна невялікую групу (5% ад агульнай колькасці) складаюць словазлучэнні з дзеясловамі маўлення:
Зваліся “шчасцем” (Сом; 70);
Скажу: “Шчасліва!” (Бар.; 25);
Знайсці падкову шчасця заклінала (Лось; 65);
Змагу сказаць шчасліва (Бар.; 110);
Крычалі пра шчасце (Рубл.; 111);
Пра лёс з ёй размаўляю (Ян.; 173);
Душа ад радасці пяе (Лось; 139);
Празваны нешчаслівым (Лось; 133).
Сярод гэтых прыкладаў частотная група словазлучэнняў з дзеясловамі маўлення са значэннем ‘дзякаваць, быць удзячным’:
Удзячыць лёсу за міг жыцця (Ян.; 75);
Дзякую лёсу (Ян.; 20);
Дык дзякую за радасць хвілін (Лось; 37);
Хай струны дзён уславяць лёс пяра (Карж.; 48).
9. Для абазначэння канкрэтнага фізічнага дзеяння ў словазлучэннях, дзе лексемы шчасце, лёс, доля, радасць выступаюць як суб’екты дзеяння, выкарыстоўваюцца дзеясловы руху:
Прабілася шчасце (Ян.; 222);
Даў талент лёс (Багд.; 26);
Спаслаў лёс (Ян.; 256);
Пацячэ шчасце (Шкурдзь; 68);
Шчасце прыбегла (Багд.; 36);
Шчасце слізгаецца, падае (Карж.; 62);
Выпырхне ўдача (Ян.; 109);
дзеясловы фізіялагічнага стану:
Няшчасце лягло (Карж.; 32);
Шчасце і гора жывуць (Багд.; 53);
Усміхалася шчасцейка (Б.-Загн.;28);
Шчасце плача (Бар.; 69);
Задрамала шчасце (Рубл.; 100);
дзеясловы фізічнага дзеяння і ўздзеяння:
Лёс перамог (Б.-Загн.; 203);
Лёс кіруе мною (Карж.; 140);
Адбіўся лёс (Ян.; 169);
Лёс коней запрог (Б.-Загн. 200);
Выпаў лёс (Ян.; 216);
Паставіў кропку лёс (Ян.; 70);
Лёс падарыў (Ян.; 32);
Шчасце можа ашукаць (Ян.; 215);
Вяршыліся няшчасці (Дудз.; 41);
Доля пакоры не дала (Карж.; 23);
Змрок расхінае доля (Мац.; 231);
Доля нас вітала (Мац.; 230);
Мажлівасць нам доля дала (Карж.; 90);
Доля сцежкі не мыляе (Ян.; 137);
Паслужыць шчасце (Ян.; 240).
Характэрныя адзінкі з дзеясловамі, што абазначаюць дзеянне, якое хутка працякае ў часе, імгненнае (выбухне лёс (Ян.; 106), выпаў лёс (Ян.; 91), адбіўся лёс (Ян.; 169), выпырхне ўдача (Ян.; 109). Словазлучэнні з дзеясловамі, у якіх лексемы шчасце, лёс, доля, радасць выступаюць як суб’екты дзеяння, складаюць 19 % ад агульнай колькасці прыкладаў з дзеясловамі.
Спецыфікай вылучаецца група дзеепрыслоўных і дзеепрыметнікавых словазлучэнняў. Дзеепрыслоўе ў такіх словазлучэннях паказвае на дадатковае дзеянне, якое адбываецца адначасова з асноўным (шчасце прыбегла, запыхаўшыся (Багд.; 36). Дзеепрыслоўе з залежным словам можа паказваць на ўмову, пры якой адбываецца дзеянне (шчаслівы ці будзе ён, пакінуўшы Зямлю (Мац.; 234), або мэтанакіраванае дзеянне (долі сівой не тоячы (Б.-Загн.; 196).