1. Перакладная літаратура
У старажытную пару ў адрозненне ад новага часу перакладная літаратура была цесна звязана з арыгінальнай, складала разам з ёю арганічнае цэлае, адзіную эстэтычную сістэму. Як правіла, перакладаліся творы, патрэба ў якіх найбольш адчувалася на дадзеным этапе духоўнага развіцця грамадства, якія істотна дапаўнялі арыгінальную літаратуру, але адначасна былі тыпалагічна блізкія да апошняй паводле агульнага ідэйна-мастацкага характару, гэта значыць адпавядалі эстэтычным густам і светапогляду чытачоў.
Апрача таго, у эпоху Сярэднявечча канчаткова не выпрацавалася і не замацавалася яшчэ паняцце аўтарскага і нацыянальнага права ўласнасці на мастацкі твор. Шмат якія творы мелі інтэрнацыянальны характар, бытавалі ананімна, без выразна пазначаных месца і часу ўзнікнення, тэкст іх свабодна перарабляўся ў розных краінах у адпаведнасці з мясцовымі запатрабаваннямі. Таму помнікі перакладной літаратуры старажытнага часу справядліва лічацца неад'емнай часткай кожнай нацыянальнай літаратуры.
Грэка-візантыйская паводле паходжання перакладная літаратура вызначалася значнай жанравай разнастайнасцю. Дамінуючае месца займалі ў ёй творы і кнігі, неабходныя для богаслужэння, а сярод іх асаблівае значэнне мелі кнігі Свяшчэннага Пісання, у якіх займальна і цікава расказвалася пра жыццё і дзейнасць легендарнага прапаведніка, «богачалавека» Ісуса Хрыста і выкладаліся асновы хрысціянскага веравучэння. Гэта – Евангелле, Апостал і Псалтыр, часткі славутай Бібліі, найбольш папулярнага сярэдневяковага зборніка царкоўна-рэлігійнага пісьменства.
перакладны літаратура арыгінальны
1.1 Біблія
Гэта надзвычай багаты паводле складу і зместу помнік сусветнай культуры, збор разнастайных твораў фальклорнага і літаратурнага паходжання (міфаў, паданняў, рэалістычных апавяданняў, свецкіх і духоўных песень, павучальных пропаведзей, юрыдычна-маральных запаведзей, філасофскіх афарызмаў і інш.) старажытных народаў Блізкага Усходу. У яе склад уваходзяць таксама гістарычныя хронікі (кнігі Царстваў) і героіка-патрыятычныя аповесці (Эсфір, Юдзіф), творы, у якіх услаўляюцца глыбокія зямныя пачуцці і перажыванні чалавека (Песня песняў) і выяўляюцца яго тагачасныя рэлігійна-містычныя ўяўленні (кніга Данііла, Апакаліпсіс). Складанасць саставу і супярэчлівасць зместу гэтага помніка абумовілі яго ідэйна-мастацкую і стылявую неаднароднасць.
Асноўная частка Бібліі (кнігі Старога Запавету) стваралася на працягу I тысячагоддзя да н.э. на Блізкім Усходзе і выражае ў цэлым ідэалогію грамадства на раннім этапе яго гістарычнага развіцця. Прызнаная свяшчэннай кнігай, кананічным кодэксам веры, маралі і ўсеагульных ведаў пра чалавека і свет, яна выкарыстоўвалася таксама для апраўдання сацыяльнай няроўнасці і рэлігійнай нецярпімасці, пропаведзі грамадскай пасіўнасці і захавання адсталых уяўленняў. Біблія на працягу стагоддзяў вызначала аснову светапогляду мільёнаў людзей, аказвала вялікі ўплыў на развіццё культуры і мастацтва хрысціянскіх народаў. Як помнік літаратуры і грамадскай думкі яна мае вялікую эстэтычную і пазнавальную каштоўнасць.
Першыя пераклады асобных кніг Бібліі са старажытнагрэчаскай мовы на стараславянскую зрабілі Кірыла і Мяфодзій. Дзякуючы балгарскім перакладам гэты твор стаў адкрытай кнігай і для ўсходніх славян. На Русі найбольш распаўсюджваліся Евангелле, Псалтыр і Апостал. Кнігі Старога Запавету бытавалі пераважна ў розных скарочаных варыянтах, у зборніках урыўкаў, так званых парымійніках і палеях. Біблія значна пашырала кругагляд, духоўна ўзбагачала старажытнарускіх чытачоў, далучала іх да культуры развітых хрысціянскіх народаў, а таксама служыла крыніцай задавальнення рэлігійных пачуццяў і глыбока чалавечых перажыванняў веруючых. Уплыў Бібліі адчувальны ў многіх жанрах старажытнарускай літаратуры. Яе цытавалі, наследавалі яе лапідарны і пранікнёны стыль, шырока выкарыстоўвалі яе тэмы, вобразы, крылатыя выразы. У Свяшчэнным Пісанні нашы продкі часта шукалі адказ на хвалюючыя іх злабадзённыя пытанні і праблемы жыцця.
1.2 Апокрыфы
Асобны від царкоўна-рэлігійнай літаратуры складалі апокрыфы – розныя легендарныя аповесці і апавяданні, у якіх больш ярка, падрабязна і свабодна распрацоўваліся біблейскія сюжэты, вобразы, матывы. Гэтыя творы афіцыйна не прызнаваліся хрысціянскай царквою, нават забараняліся, таму называліся апакрыфічнымі, гэта значыць патаемнымі. Паводле зместу апокрыфы падзяляюцца на старазапаветныя, новазапаветныя і жыційныя. Стварэнне Сусвету, гісторыя першых людзей Адама і Евы, жыццё і дзейнасць Ісуса Хрыста і апосталаў, замагільны свет, барацьба дабра са злом, светлых і цёмных сіл – асноўная іх тэматыка. Будучы лёс чалавецтва і свету, паводле ўяўленняў хрысціянства, раскрываецца ў так званых эсхаталагічных апокрыфах. Апакрыфічныя творы на працягу многіх стагоддзяў прыцягвалі ўвагу сярэдневяковага чытача. Яны задавальнялі яго цікавасць да незвычайнага, легендарнага, жаданне дадаткова нешта ўведаць пра славутых біблейскіх герояў і падзеі свяшчэннай гісторыі, у несумненную сапраўднасць якой ён глыбока верыў. Апрача таго, у некаторых апокрыфах закраналіся вострыя сацыяльныя праблемы, выказваліся вальнадумныя, ерэтычныя ідэі, сцвярджаўся дэмакратычны, народны погляд на жыццё грамадства.
У часы Старажытнай Русі ўсходнім славянам былі вядомы многія апокрыфы. Так, у старажытнарускіх спісах XI–XIII ст. захаваліся «Жыццё прарока Ераміі», «Сказанне прарока Данііла», «Жыццё прарока Іллі», «Сказанне Афрадзітыяна», «Хаджэнне Агапія ў рай», «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах» і інш. Ускосныя даныя дазваляюць далучыць да гэтага пераліку «Слова Мяфодзія Патарскага», апакрыфічныя апавяданні пра Саламона, «Хаджэнне апостала Андрэя» і шэраг іншых твораў. Пазней колькасць апокрыфаў, што бытавалі на ўсходнеславянскіх землях, яшчэ больш павялічылася. Як папулярныя творы для займальнага чытання яны дажылі ў асяроддзі веруючых да новага часу. Вялікі ўкраінскі пісьменнік Іван Франко апублікаваў, напрыклад, пяцітомны збор апокрыфаў паводле ўкраінскіх рукапісаў XVII–XIX ст.
1.3 Жыціі
Сярод шматлікіх відаў і жанраў некананічнай царкоўна-рэлігійнай літаратуры бадай найбольшае распаўсюджанне мела агіяграфія (у перакладзе з грэчаскай мовы – жыццяпісы святых). Інакш жыціі. Героі гэтых твораў – падзвіжнікі хрысціянства, якія за розныя заслугі перад царквой і верай былі прызнаны святымі. Іх жыццё павінна было служыць прыкладам для веруючых, таму жыціі ствараліся па пэўнай схеме з выразнымі маральна-дыдактычнымі мэтамі. Набожнасць, сціпласць, пакорлівасць, строгае захаванне хрысціянскага маральнага кодэксу, царкоўна-рэлігійных правіл і абрадаў, жыццё па боскіх запаведзях – вось асноўныя якасці, якімі павінен валодаць кожны веруючы, калі ён хоча заслужыць літасць Бога. Пропаведзь аскетызму, падзвіжніцтва ў імя веры, сцвярджэнне і ўмацаванне хрысціянскіх нормаў маралі, рэлігійнага светаразумення складае аснову ідэйнай накіраванасці жыційнай літаратуры.
Жыціі бытавалі як у сістэме спецыяльных агіяграфічных зборнікаў (мінеі, пралогі, альбо сінаксары, пацерыкі), так і асобна, у зборніках змешанага характару. Захаваліся, напрыклад, Супрасльскі (XI ст.) і Успенскі (XII ст.) рукапісы, старажытнарускія зборнікі жыцій тыпу «Чэцці мінеі» на стараславянскай мове, у якіх творы размешчаны па месяцах года ў адпаведнасці з датамі ўшанавання таго ці іншага святога. На Русі чыталіся таксама Егіпецкі і Сінайскі пацерыкі, перакладзеныя з грэка-візантыйскіх крыніц зборнікі займальных і павучальных навел і анекдотаў з жыцця манахаў. Скарочаныя тэксты жыцій змяшчаліся ў пралогах. У розных зборніках перапісваліся жыціі Аляксея, Антонія Вялікага, Васіля Новага, Фёдара Страцілата, Андрэя Юродзівага, Фёдара Студзіта і шмат якіх іншых святых хрысціянскай царквы.
Важныя ідэйна-мастацкія задачы, якія ставіліся перад аііяграфічным жанрам нарматыўнай хрысціянскай эстэтыкай, вызначалі асноўныя спосабы і прынцыпы адлюстравання рэчаіснасці, паказу чалавека ў жыціях. Змест гэтых твораў мае выразна павучальны, ілюстрацыйны характар, а ў вобразе святога паказваецца не проста станоўчы, а ідэальны хрысціянскі герой, які пазбаўлены індывідуальных рыс жывога чалавека і дзейнічае ў даволі ўмоўных абставінах. Аднак у асобных творах часткова пераадольваўся літаратурны схематызм, створаны даволі яркія малюнкі жыцця эпохі, а перажыванні галоўных герояў перададзены па-мастацку праўдзіва і пераканаўча. У жыціях змяшчаецца таксама нямала каштоўных звестак па гісторыі культуры, грамадска-палітычнай і эстэтычнай думкі свайго часу, таму гэтыя творы і сёння маюць вялікае пазнавальнае значэнне. Як папулярны жанр сярэдневяковай белетрыстыкі жыціі зрабілі вялікі ўплыў на станаўленне і развіццё мастацкай прозы ўсходніх славян даўняй пары, асабліва старажытнарускай арыгінальнай агіяграфіі.
1.4 Патрыстыка
Адно а вядучых месц у сістэме царкоўна-рэлігійнай літаратуры займала патрыстыка – творы айцоў альбо настаўнікаў царквы (ад грэчаскага патэр – бацька), вядомых пісьменнікаў-багасловаў, яркіх прадстаўнікоў раннехрысціянскай павучальнай і аратарскай прозы. Патрыстычная літаратура ўзнікла на пачатку хрысціянства, у II–III ст., але найбольшага росквіту дасягнула пасля канчатковай яго перамогі і афіцыйнага прызнання ў Рымскай імперыі ў IV–V ст. Асноўныя жанры патрыстыкі – павучанне і пропаведзь (слова, казань), якія прадстаўляюць два галоўныя віды гэтай літаратуры – дыдактычнае і ўрачыстае красамоўства. Філасофскае абгрунтаванне рэлігійных догматаў хрысціянскага веравучэння, яго абарона і ўсхваленне (таму патрыстыку часам называлі апалагетыкай), пропаведзь хрысціянскай маралі – асноўны змест твораў айцоў царквы. Класікамі патрыстычнай літаратуры з'яўляюцца Іаан Златавуст, Васіль Вялікі, Рыгор Назіанзін (Багаслоў), Рыгор Ніскі, Іаан Дамаскін, Аўгусцін. Творы ўсіх гэтых пісьменнікаў, апрача апошняга, які стаў заснавальнікам заходнееўрапейскай лаціна-каталіцкай патрыстыкі, былі добра вядомы на Русі ў перакладах на царкоўнаславянскую мову.