Смекни!
smekni.com

Найбольш яскравыя прадстаўнiкi газеты "Наша Ніва" (стр. 8 из 11)

На працягу 1918—1920 гг. Ф. Аляхновіч стварае тры драмы, аб'ектам паказу ў якіх стала гарадская інтэлігенцыя: «Страхі жыцця», «Цені», «Няскончаная драма». Гэты цыкл п'ес — самая каштоўная частка драматургічнай спадчыны пісьменніка. У той жа час варта адзначыць, што як мастацкія рэчы гэтыя творы складаныя і шмат у чым супярэчлівыя. У іх сінтэзаваліся многія літаратурныя традыцыі і тэндэнцыі эпохі, праявілася тая неардынарнасць мастацкай думкі, якая не дазваляе падвесці пад п'есы якую-небудзь адназначную, лапідарную характарыстыку. Адно можна сказаць пэўна, што (а гэта адзначаюць многія сучасныя даследчыкі) дадзеныя творы вельмі блізкія да так званай "новай" еўрапейскай драмы, якую прадстаўляюць п'есы Ібсена, Гаўптмана, Чэхава, Андрэева, Пшыбышэўскага і некат. інш. аўтараў. Сваімі п'есамі аб гарадской інтэлігенцыі Ф. Аляхновіч закранаў матэрыял, практычна не распрацаваны ў тагачаснай беларускай літаратуры, хоць вобраз інтэлігента, асабліва ў драматургіі, ужо быў у ёй выразна вымаляваны (Якім Сарока ў «Паўлінцы» Я. Купалы, Кастусь Дораш у «Не розумам сцяміў, а сэрцам» К. Вясёлага, Раман у «Сягонняшніх і даўнейшых» К. Буйло, Студэнтка ў «Бязвіннай крыві» У. Галубка і інш.). Але гэтыя вобразы інтэлігентаў істотна адрозніваліся ад вобразаў Ф. Аляхновіча. Па-першае, вобразы інтэлігентаў у папярэднікаў Ф. Аляхновіча з'яўляліся выхадцамі з сяла і, нягледзячы на рознае паходжанне і выхаванне, былі прасякнугы яго трывогамі і клопатамі. Па-другое, галоўны і, мабыць, для ўсіх іх аб'яднальны пачатак — грамадская актыўнасць з адпаведным для гэтай актыўнасці светапоглядам. Лепшай намінацыяй такога літаратурнага тыпа магла б паслужыць дэфініцыя «інтэлігент-ідэолаг». У Ф. Аляхновіча зусім іншы тып — тып чалавека з тонкай псіхалагічнай арганізацыяй, схільнага да філасофствання, здольнага аналізаваць свае пачуцці, нават у моманты параксізму. Нельга сказаць, што ў такіх людзей адсутнічалі высокія імкненні, але іх парыванні да ідэалу тым і трагічныя, што ні ў які ідэал, ні ў які шлях уласнага ўзвышэння яны, па сутнасці, не вераць. Гэта людзі нязбытных мрояў, учынкаў на словах. Калі ж ахарактарызаваць падобны тып тэрміналагічна, то без паняцця «рэфлексіі» тут не абысціся. Вобраз рэфлексаванага інтэлігента і стаў здабыткам беларускай літаратуры дзякуючы драматургіі Ф. Аляхновіча.

Падзеі ў п'есе «Няскончаная драма» — самай лепшай з адраджэнскага цыклу — адбываюцца ў Вільні падчас яе акупацыі кайзераўскай Германіяй. Твор шчодра насычаны падрабязнымі дэталямі побыту, з вялікай скрупулёзнасцю і дакладнасцю абмаляваны ўмовы існавання персанажаў, абставіны драматычных сітуацый. Пісьменнік малюе кожны аб'ект, варты глядацкай увагі, усё адно як скіроўвае камеру, якая фіксуе, не прапускаючы ніводнага больш-менш значнага штрыха. Драма заснавана не на знешніх падзеях, а на ўнутраным драматызме, на глыбокай псіхалагічнай напоўненасці. Адраджэнскія ідэі ўкладваюцца ў вусны дзейных асоб. Асабліва паказальная сцэна галоўнага героя Васіля са сваім былым таварышам Костусем — стрыжнявая ва ўсім драматычным творы, — калі сутыкнуліся два погляды на беларускую ідэю, супрацьлеглыя да яе падыходы і стаўленні. Адзначым таксама, што дадзены твор у многім аўтабіяграфічны.

Вярнуўшыся ў пачатку 1921 г. на пастаяннае жыхарства ў Вільню (да гэтага моманту пісьменнік, знаходзячыся на працягу больш двух гадоў у Мінску, час-ад-часу наведваў родны горад), Ф. Аляхновіч актыўна ўключаецца ў яго грамадска-культурнае жыццё: спрабуе стварыць раз'язны тэатр, падвізаецца на журналісцкай ніве, стварае першую на Беларусі навуковую манаграфію аб шляхах развіцця нацыянальнага тэатра ("Беларускі тэатр", 1924). І, вядома, піша п'есы. Гэта "Заручыны Паўлінкі", "Шчаслівы муж", "Пан міністар" і "Дрыгва".

Іскрыста яркая сваім камедыйным бляскам «Паўлінка», як вядома, завяршаецца псіхалагічна слаба падрыхтаваным драматычным фіналам — паведамленнем аб арышце Якіма Сарокі, ад чаго Паўлінка падае ў непрытомнасць. Аляхновіч, ужыўшыся ў вобразы купалаўскай камедыі, далей разгортвае падзеі ў сваім творы па ўласнай версіі. I, трэба адзначыць, удалося зрабіць яму гэта даволі годна. У спісе дзейных асоб п'есы «Заручыны Паўлінкі» сустракаем амаль усе персанажы з Купалавай «Паўлінкі» — з тымі ж рысамі характараў, звычкамі, вядомымі выслоўямі, толькі існуюць яны ўжо ў новых абставінах. Адно няма тут толькі Адольфа Быкоўскага, які атрымаў вычарпальную характарыстыку ў камедыі Я. Купалы. Яго за падроблены ў векселі подпіс арыштавалі. А вось Якім Сарока, які дзейнічае ў «Паўлінцы» толькі ў адным эпізодзе, атрымлівае ў п'есе Аляхновіча разгорнутую характарыстыку. Яго, вясковага настаўніка, трэслі царскія ўлады, шукаючы крамольныя рэчы, а не знайшоўшы іх, арыштавалі — «для устрашения». Праўда, потым выпусцілі. У «Паўлінцы» Якім Сарока, не маючы згоды Сцяпана Крыніцкага на жаніцьбу з яго дачкой, намерваўся выкрасці Паўлінку, употай узяць з ёю шлюб і ўжо тады паставіць бацьку перад фактам. У «Заручынах Паўлінкі» герой дзейнічае інакш: вельмі прыстойна, у адпаведнасці з народнай мараллю, згодна з даўнімі добрымі традыцыямі становіцца перад гаспадаром на калені і гаворыць прачулыя словы пра каханне да дзяўчыны і пра сваю пашаноту да яе бацькоў, у выніку чаго ў раней душэўна чэрствага і непадступнага Сцяпана Крыніцкага нават з'явіліся на вачах слёзы. Расчулены, ён дае блаславенне на шлюб. Твор насычаны песнямі і танцамі для стварэння гульнёва-тэатральнага відовішча.

У цэнтры камедыі «Пан міністар» — беларускі "інтэлігент" Філімон Пупкін, накрэслены аўтарам сатырычнымі штрыхамі. У яго дзеяннях ёсць штосьці агульнае з Мікітам Зносакам з «Тутэйшых» Я. Купалы. Але тут не падражанні ці ўплывы. Абедзве камедыі ствараліся адначасова, у 1922 г. Немаладога ўжо веку Філімон Пупкін («тоже» беларус), як і значна маладзейшы Мікіта Зносак, хапаецца за беларускасць, каб мець з гэтага выгаду. Маладзейшы імкнецца займець пасаду асэсара, старэйшы — куды большую: міністра фінансаў. А не дамогшыся ні таго, ні другога, увогуле пацярпеўшы крах, абодва героі адразу ж адракаюцца ад сваёй беларускасці. У камедыі «Пан міністар» грунтоўна распрацаваны побытавы пласт, добра арганізавана, з пэўным сцэнічным эфектам, дзеянне, і твор атрымаўся адным з лепшых у камедыяграфіі Ф. Аляхновіча.

У 1925 г. выдадзена драма «Дрыгва» — новая рэдакцыя п'есы «Манька». У першым варыянце гэтага твора апавядаецца пра тое, як прыгожая васемнаццацігадовая сірата Манька, патрапіўшы з вёскі ў горад і ўладкаваўшыся прыслугай у трэцеразрадным рэстаране, спаткала там заштатнага наведвальніка — студэнта-ідэаліста Міхалку. Той закахаўся ў дзяўчыну, якая адказала яму ўзаемнасцю. Але шчасце было нядоўгім: панаваты і заможны («белая костка») Міхалка, спакусіўшы Маньку, кінуў яе. Манька, не перажыўшы ганьбы, атруцілася. Другі варыянт твора, не толькі пашыраны (замест чатырох актаў стала шэсць), а і ўдакладнены па характарыстыках дзеючых асоб, набыў большую сацыяльную завостранасць. Манька застаецца жыць, але вырвацца з таго асяроддзя, у якое патрапіла, не здолела, стала такой, як і «ўсе». Драматург рэзка ўзвысіў голас супраць п'янства — той багны, якая засмоктвае людзей, а таксама супраць багемна-бессэнсоўнага чалавечага існавання.

Да віленскіх беларусаў даходзілі весткі аб шырокай нацыянальнай рабоце, якая праводзілася ва Усходняй, савецкай Беларусі. Самыя лепшыя ўражанні ад яе наведвання вынеслі і многія знаёмыя Аляхновіча (Мятла, Рак-Міхайлоўскі і інш.). Драматург пачынае марыць аб Мінску, аб сапраўдным скарыстанні сваіх творчых магчымасцей. Нарэшце ў сярэдзіне лістапада 1926 г. Ф. Аляхновіч выехаў у сталіцу Беларусі. Артыстычнае асяроддзе горача вітала драматурга, бо добра памятала аб ягоных заслугах. У хуткім часе Ф. Аляхновіча прызначаюць на пасаду літаратурнага кіраўніка Другога дзяржаўнага тэатра ў Віцебску. Пасада гэта не была штатная, меліся плаціць толькі за п'есы. У Цэнтральным дзяржаўным архіве літаратуры і мастацтва Рэспублікі Беларусь знаходзіцца ліст М. Гарэцкага да расійскага даследчыка беларускай літаратуры Л. Клейнбарта. У ім паведамляецца аб новай п'есе Аляхновіча «На крэсах», якую драматург здаў Другому дзяржаўнаму тэатру. Хутчэй за ўсё час не захаваў яе, але здагадацца аб ідэйнай накіраванасці гэтага твора не цяжка. Праз тыдзень пасля прыняцця савецкага грамадзянства Ф. Аляхновіч апынуўся ў ізалятары мінскай турмы. Яму інкрымінавалі звычайныя для ДПУ тых гадоў грахі — шпіянаж на карысць буржуазнай Польшчы. Праўда, многія мінскія літаратары і вучоныя падтрымлівалі ў вязня ўпэўненасць у хуткім вызваленні, паведамляючы ў пісьмах аб плануемай да 10-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі шырокай амністыі. У следчай справе Ф. Аляхновіча захаваўся напісаны да Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта зварот, пад якім падпісаліся Я. Купала, Я. Колас, М. Гарэцкі, З. Бядуля, А. Гурло і інш. Аднак пісьменнік атрымаў 10 гадоў катаргі і быў адпраўлены на Салаўкі.

Наўрад ці Ф. Аляхновіч спадзяваўся, што праз 7 гадоў будзе адчуваць подых свабоды: улады Масквы пагадзіліся з Варшавай абмяняць яго на арыштаванага ў Польшчы Б. Тарашкевіча — лідэра камуністаў Заходняй Беларусі. Аднак бязлітасны лёс учэпіста трымаў Аляхновіча ў сваіх кіпцюрах. Вярнуўшыся з салавецкай катаргі ў Вільню, ён перажывае новы маральны ўдар — сям'я аказалася разбітай і чужой для яго. Каб перамагчы і гэта, пісьменнік звяртаецца да сваёй жыццёвай аддушыны — творчасці. Ён зноў стварае трупу, але яна праіснавала нядоўга. Асноўны час прысвячае ўспамінам аб прабыванні на Салаўках, розныя фрагменты якіх друкуе ў польскай прэсе, парыжскім «Адраджэнні», харбінскім «Новым шляху». Так нараджалася кніга Аляхновіча, выдадзеная ў 1935—1939 гг. на сямі мовах, у тым ліку і па-беларуску, пад назвай «У кіпцюрох ГПУ». Большая частка ўспамінаў Ф. Аляхновіча прысвечана падзеям на Салаўках — святых для рускага народа мясцінах. На месцы Салавецкага манастыра, быццам бы ў насмешку, быў створаны яшчэ ў пачатку 1920-х гадоў канцэнтрацыйны лагер. Нарысы Ф. Аляхновіча, падобна кадрам кінахронікі, разгортваюць адзін за адным малюнкі лагернага жыцця. Паказ падаецца ўсебакова, панарамна і ў той жа час глыбокааналітычна і высокамаральна. Задоўга да Б. Шыраева Аляхновіч распаведаў свету аб першым савецкім (яшчэ ленінскім) канцэнтрацыйным лагеры, раней, чым М. Нарокаў прасачыў за псіхалогіяй гэпэушнікаў, яшчэ да з'яўлення твораў У. Юрасава, С. Максімава, А. Салжаніцына, Ю. Аляшкоўскага, А. Амальрыка, Ю. Дамброўскага, В. Шаламава прыўзняў заслону над рэальнасцю сталінскага рэжыму: масавы тэрор, арышты невінаватых, панаванне цэнзуры, расчараванне інтэлігенцыі ў савецкім ладзе жыцця.