1. Царкоўна-рэлігійная літаратура
Здаўна на Беларусі мовай царкоўна-рэлігійнага пісьменства была малазразумелая шырокаму чытачу стараславянская мова ў мясцовай рэдакцыі. У XVI–XVIII ст. пэўнае пашырэнне атрымала і зусім далёкая ад жывой беларускай лацінская мова, якая таксама часткова служыла мовай асветы і навукі. Заўзятым хавальнікам гэтых кніжных, мёртвых моў было найперш духавенства. Аднак ужо ў XV ст. у асяроддзі свецкіх слаёў беларускага грамадства, шляхты і гараджан пачалі з'яўляцца пераклады асобных твораў царкоўна-рэлігійнага зместу на тагачасную беларускую літаратурную мову. Гэтай тэндэнцыі дэмакратызацыі мовы царкоўна-рэлігійнага пісьменства на Беларусі спрыялі агульная атмасфера эпохі, зараджэнне гуманістычных і рэфармацыйных ідэй, падрыў манаполіі духавенства на асвету народа, рост нацыянальнай самасвядомасці і іншыя фактары.
У ліку першых старабеларускіх перакладаў твораў царкоўна-рэлігійнага пісьменства былі асобныя кнігі Бібліі. Дзесьці ў другой палове XV ст. на беларускую мову са стараяўрэйскай былі перакладзены біблейскія кнігі Старога Запавету «Іоў», «Данііл», «Прытчы Саламона», «Эклезіяст», «Песня песняў». У пачатку XVII ст. з'явіўся няпоўны беларускі пераклад Бібліі, галоўным чынам кніг так званага гістарычнага зместу (Пяцікніжжа Майсея, «Ісус Навін», кнігі Царстваў), крыніцай для якога паслужыў тэкст польскай друкаванай Бібліі. Захавалася таксама некалькі перакладаў Псалтыра, найболып папулярнай у даўнія часы біблейскай кнігі, па якой раней вучыліся элементарнай грамаце. Усе гэтыя розныя па якасці пераклады, зробленыя невядомымі асобамі, распаўсюджваліся ў адзінкавых экземплярах, у рукапісах, таму кола іх чытачоў было вельмі абмежаваным. Тым не менш іх з'яўленне – надзвычай важны і знамянальны факт.
Вялікае культурна-гістарычнае значэнне мела перакладчыцкая дзейнасць выдатнага беларускага гуманіста-асветніка, першадрукара ўсходніх славян Францыска Скарыны. Ён першы ва Усходняй Еўропе выдаў друкарскім спосабам для шырокага чытача большую частку Бібліі ва ўласным перакладзе на зразумелую народу мову, што было для таго часу сапраўдным грамадзянскім подзвігам.
З лёгкай рукі Скарыны на працягу XVI ст. на беларускую мову было перакладзена нямала твораў царкоўна-рэлігійнага і свецкага характару, некаторыя з іх былі надрукаваны. Тут яшчэ раз трэба ўспомніць Васіля Цяпінскага і яго пераклад на беларускую мову Евангелля, апублікаваны ім ва ўласнай друкарні ў 70-х гг. XVI ст. У 1616 г. у Іўі (ля Вільні) быў апублікаваны яшчэ адзін пераклад Евангелля, зроблены ў асяроддзі праваслаўнага духавенства, з прадмовай М. Сматрыцкага.
Адукаваныя колы беларускага грамадства маглі непасрэдна знаёміцца са зместам Бібліі і па тых шматлікіх яе друкаваных выданнях на польскай мове, што распаўсюджваліся на Беларусі ў XVI–XVII ст. Характэрна, што гэта былі выданні не толькі кракаўскіх, але і мясцовых друкарняў. Менавіта на беларускіх землях убачылі свет першыя польскія пратэстанцкія Бібліі: у 1563 г. у Брэсце была надрукавана так званая Радзівілаўская Біблія, а ў 1572 г. у Нясвіжы свой уласны пераклад Бібліі на польскую мову апублікаваў адзін з ідэолагаў польска-беларускай рэфармацыі Сымон Будны.
Тэматычна блізкімі да біблейскіх кніг былі апокрыфы. У цэлым не супярэчачы царкоўна-рэлігійнай ідэалогіі, апокрыфы адлюстроўвалі больш дэмакратычны, неафіцыйны погляд на шмат якія з'явы грамадскага жыцця і на хрысціянскую міфалогію. Некаторыя з іх былі прасякнуты злабадзённымі сацыяльнымі матывамі, антыфеадальнымі і антыклерыкальнымі ідэямі. Нездарма ўзнікненне шэрага апакрыфічных твораў было непасрэдна звязана з ерасямі.
Адным з найбольш вядомых яшчэ з часоў Старажытнай Русі быў на Беларусі апокрыф «Пра дванаццаць пакут» (інакш – «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах»), час і месца ўзнікнення якога дакладна не вызначаны. Асноўны змест твора – апісанне падарожжа Багародзіцы па замагільным свеце. Жыва і каларытна, з яркімі натуралістычнымі дэталямі расказваецца ў апокрыфе пра тыя страшныя пакаранні, якія быццам бы адбываюць у пекле душы нябожчыкаў за іх зямныя грахі.
Багаты змест Бібліі даў матэрыял для самых разнастайных апакрыфічных твораў літаратурнага і фальклорнага паходжання: аповесцей і апавяданняў, рэлігійных вершаў, народных казак і інш. Так, біблейская легенда пра сусветны патоп непасрэдна выкарыстана ў беларускай казцы пра гордую Страцім-птушку, якая адмовілася ратавацца ў караблі Ноя, смела кінула выклік стыхіі і загінула ў няроўнай барацьбе. Гераічны вобраз гэтай мужнай птушкі натхніў М. Багдановіча на стварэнне вядомай паэмы «Страцім-лебедзь». Розныя сюжэты і матывы Свяшчэннага Пісання, асобныя моманты з жыцця біблейскіх герояў распрацоўваліся таксама ў апокрыфах пра святога Георгія, «Сон Багародзіцы», «Ліст Ісуса Хрыста», «Слова пра дрэва святога крыжа» і інш. Большасць з іх захавалася ў адносна позніх рукапісах XVII–XVIII стст., а векаторыя былі апублікававы фалькларыстамі паводле вусных пераказаў.
Сярод царкоўна-рэлігійных твораў буйных форм віднае месца пасля Бібліі займаюць аповесці. Некаторыя з іх маюць выразна апакрыфічны характар. Так, напрыклад, на аснове евангельскіх паданняў пра Ісуса Хрыста яшчэ ў эпоху ранняга Сярэднявечча былі створаны на лацінскай мове «Аповесць пра трох каралёў» і «Пакуты Хрыста», якія ў XV ст. трапілі на Беларусь. Пераклады гзтых твораў на беларускую мову вылучаюцца чысцінёй і багаццем мовы, вольнай ад царкоўнаславянскіх уплываў. Непасрэднай іх крыніцай, відаць, паслужыў, як паказваюць асобныя паланізмы ў беларускім перакладзе, польскі тэкст. Праўда, не выключана магчымасць, што гэты пераклад мог быць зроблены, як лічыў Я. Карскі (Карский Е.Ф. Труды по белорусскому и другим славянским языкам. М., 1962. С. 288.), і з лацінскага арыгінала.
У «Аповесці пра трох каралёў» апавядаецца пра з'яўленне на свет пры незвычайных абставінах у горадзе Віфлееме, што ў Палесціне, бога-чалавека Ісуса Хрыста, нараджэнне якога было прадказана прарокамі. Даведаўшыся пра гэта, тры ўсходнія цары-язычнікі Мельхіёр, Бальтазар і Яспер дзівосным чынам здзяйсняюць першае хаджэнне ў «святую зямлю», наведваюць нованароджанага і падносяць яму свае падарункі. Вярнуўшыся на радзіму, яны з цягам часу прынялі хрышчэнне, актыўна садзейнічалі хрысціянізацыі сваіх краін і памерлі ў глыбокай старасці як благаверныя.
Вядомая легендарная гісторыя пакутніцкай смерці прапаведніка Ісуса Хрыста выкладзена ў аповесці «Пакуты Хрыста» («Страсти Христовы»). Асноўнай літаратурнай крыніцай твора паслужыла апакрыфічнае Евангелле Мікодыма, дзе гэтая легенда раскрыта болып падрабязна, чым у кананічных евангеллях. Галоўнага героя па-здрадніцку выдаў за 30 сярэбранікаў яго вучань Іуда мясцовым уладам і па патрабаванні раз'юшанага натоўпу яго распялі як злачынцу на крыжы салдаты Пілата, рымскага намесніка ў Ерусаліме. Ён, сын божы, усё ведаў і ўсё мог, мог лёгка абараніцца ад любой напасці, але свядома аддаў сябе на здзек і пакуты, гераічна ахвяраваў сваім жыццём дзеля збавення ўсяго чалавецтва, як тлумачыцца ў Бібліі. Яркае, драматычна напружанае апісанне гэтай узнёслай трагедыі рабіла на сярэдневяковых чытачоў, якія верылі ў гістарычную сапраўднасць евангельскіх паданняў пра Хрыста, надзвычай моцнае ўражанне і выклікала ў іх глыбокія эмацыянальныя перажыванні.
Дзве невялікія рэлігійныя аповесці былі перакладзены ў першай палове XVI ст. на беларускую мову з чэшскай – «Сказанне пра Сівілу-прарочыцу» і «Кніга пра Таўдала-рыцара». У першай з іх, заснаванай на біблейскіх і апакрыфічных апавяданнях, расказваецца пра жанчыну Сівілу, якая была «вельми мудра, иже в звездах многыи вещи в будущих речах провидела», пра яе сустрэчу з царом Саламонам і своеасаблівае іх спаборніцтва ў мудрасці, а таксама выкладаюцца яе прадказанні пра нараджэнне богачалавека Ісуса Хрыста, канец свету і інш.
Апісанне падарожжа душы галоўнага героя па замагільным свеце складае аснову сюжэта «Кнігі пра Таўдала-рыцара». Калі з перапою рыцар на тры дні страціў прытомнасць, яго душа за гэты час пабыла ў пекле і раі і, пакаяўшыся, вярнулася на зямлю. Такім дзівосным чынам грэшны герой быў перавыхаваны і стаў на праведны шлях жыцця.
У 1637 г. у Куцейне (ля Оршы) была надрукавана «Гісторыя жыцця Варлаама і Іасафа», перакладзеная са стараславянскай на беларускую мову манахамі мясцовага праваслаўнага манастыра. Сюжэт гэтай жыційнай аповесці, тыповага помніка царкоўна-рэлігійнай белетрыстыкі, узнік у Індыі, пасля ў працэсе доўгага бытавання быў сур'ёзна перапрацаваны і дапоўнены ў адпаведнасці з ідэйнымі канцэпцыямі хрысціянства. Павучальная гісторыя індыйскага царэвіча Іасафа, які насуперак усім перашкодам прыняў хрысціянства, пакінуўшы веру сваіх продкаў, і яго духоўнага настаўніка пустэльніка Варлаама прызначалася «для утехи и пользы христианской», для ўмацавання хрысціянскага веравучэння. Беларускі друкаваны пераклад «Гісторыі жыцця Варлаама і Іасафа» паслужыў непасрэднай крыніцай рускага, выдадзенага ў 1680 г. у Маскве.
У ліку найбольш папулярных твораў царкоўна-рэлігійнай літаратуры былі ў даўнія часы павучальныя гісторыі жыцця хрысціянскіх герояў, прызнаных царквою святымі за розныя ўчынкі і падзвіжніцтва ў імя хрысціянскай веры. Сярод гэтых рэлігійных фанатыкаў, дзівакоў-аскетаў і пакутнікаў, што выклікаюць у нас сёння не столькі захапленне, колькі спачуванне, былі і высакародныя людзі, якія прывабліваюць сваёй мужнасцю, мэтаімкнёнасцю, нязломнаю сілай волі, самаахвярным імкненнем аддаць усё, нават сваё жыццё, дзеля вялікай ідэі. Стварэннем і распаўсюджаннем жыцій святых старанна займалася духавенства, якое прыкладам ідэалізаваных герояў імкнулася ў патрэбным кірунку ўздзейнічаць на розум і сэрцы веруючых, сцвердзіць хрысціянскія ідэалы.
Хоць агіяграфічны жанр не атрымаў у Вялікім княстве Літоўскім прыкметнага развіцця, аднак у XV–XVII стст. ён яшчэ карыстаўся на Беларусі значнай папулярнасцю. Мастацкія біяграфіі шматлікіх хрысціянскіх герояў, сярод якіх былі і жыціі мясцовых, старажытнарускіх святых (Барыса і Глеба, Феадосія Пячорскага і інш.), перапісваліся і размнажаліся ў розных зборніках рэлііійнага характару. Яны складаліся спачатку пераважна на царкоўнаславянскай, а пазней і на польскай мове. Першыя пераклады помнікаў жыційнай літаратуры на старабеларускую мову з'явіліся дзесьці ў другой палове XV ст.