Тыпы літаратуры паводле мастацка-эстэтычных вартасцей твораў і іх функцыянальнай ролі ў чытацкай аўдыторыі
ЗМЕСТ
1. Тыпы літаратуры паводле мастацка-эстэтычных вартасцей твораў і іх функцыянальнай ролі ў чытацкай аўдыторыі 3
1.1 «Высокая літаратура». Літаратурная класіка. 3
1.2 Масавая літаратура. 5
1.3 Белетрыстыка. 7
1.4 Ваганні і змены ў складзе каштоўнасна-функцыянальных слаёў літаратуры. Фактары літаратурнага поспеху. 8
1.5 Элітарная і антыэлітарная канцэпцыі літаратуры і мастацтва. 10
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ.. 12
1. Тыпы літаратуры паводле мастацка-эстэтычных вартасцей твораў і іх функцыянальнай ролі ў чытацкай аўдыторыі
літаратура класіка белетрыстыка
Сваё мастацкае прызначэнне літаратурныя творы выконваюць па-рознаму, у большай ці меншай меры і ступені, а то і зусім ад яго ўхіляюцца. У гэтай сувязі аказваюцца надзённымі такія паняцці, як, з аднаго боку, высокая літаратура (строгая, сапраўды мастацкая), з другога — масавая («трывіяльная») літаратура («паралітаратура», «літаратурны ніз»), а таксама белетрыстыка. Дакладнасць і строгасць размежавання названых феноменаў у сучасным літаратуразнаўстве адсутнічае, паняцці літаратурнага «верху» і «нізу» параджаюць несупынныя рознатлумачэнні і спрэчкі.
1.1 «Высокая літаратура». Літаратурная класіка
Пад «высокай (альбо строгай) літаратурай» падразумяваецца тая частка мастацкага пісьменства, якая характарызуецца ўважлівымі адносінамі да яе з боку, як правіла, адукаваных і выхаваных чытачоў і, галоўнае, застаецца вернай свайму культурна-мастацкаму прызванню. «Нейкі «пік» гэтай літаратуры («высокай») складае класіка — тая частка мастацкай славеснасці, якая цікавая і аўтарытэтная для шэрагу пакаленняў і складае «залаты фонд літаратуры».
Слова «класічны» (ад лац. classicus — узорны) выкарыстоўваецца мастацтвазнаўцамі і літаратуразнаўцамі ў некалькіх значэннях: класікі як пісьменнікі антычнасці супрацьпастаўляюцца аўтарам Новага часу, а прадстаўнікі класіцызму (іх таксама імянуюць класікамі) — рамантыкам; у абодвух дадзеных выпадках за словам «класічны» стаіць уяўленне аб парадку, меры, гармоніі. У гэтым жа сэнсавым русле ляжыць і тэрмін «класічны стыль», які звязваецца з уяўленнем аб гарманічнай цэльнасці і разумеецца як свайго роду арыенцір для кожнай нацыянальнай літаратуры.
Класічнымі лічацца творы, якія вылучаюцца з агульнай літаратурнай масы сваёй значнасцю, маштабнасцю, узорнасцю. Яны ўяўляюць сабой «сукупнасць твораў першага раду. Гэта, так сказаць, верх верху літаратуры. Яна, як правіла, угадваецца толькі звонку, з боку, з іншай, наступнай эпохі. Класічная літаратура (і ў гэтым яе сутнасць) актыўна ўключана ў міжэпахальныя (трансгістарычныя) дыялагічныя адносіны».
Нельга паспешна ўзводзіць пісьменніка-сучасніка ў высокі ранг класіка. Дадзеную неабходнасць выявіць час. Аўтар, прызнаны сучаснікамі, — гэта толькі «кандыдат» у класікі. Куміры свайго часу — яшчэ не класікі. Гісторыя і замежнай, і нашай суседняй, рускай літаратуры, і, вядома, беларускай, ведае шмат прыкладаў, калі аўтары сваімі сучаснікамі (у асноўным крытыкамі, а таксама «чыноўнікамі ад літаратуры») уздымаліся на неадпаведную і не «ўзятую» па-сапраўднаму імі вышыню, а затым бляклі, драбнелі, а з цягам часу і зусім знікалі з літаратурнага гарызонту. Пытанне, хто адпавядае стану і рэпутацыі класіка, вырашаюць, як правіла, не сучаснікі пісьменнікаў, а іх нашчадкі, прадстаўнікі наступных пакаленняў.
Насуперак шырока распаўсюджанаму меркаванню мастацкая класіка не з’яўляецца нечым застыўшым і акасцянеўшым. Жыццё праслаўленых твораў напоўнена бясконцай дынамікай (пры ўсім тым, што высокія рэпутацыі пісьменнікаў захоўваюць сваю стабільнасць). «Кожная эпоха, — пісаў М. Бахцін, — па-свойму пераакцэнтоўвае творы бліжэйшага мінулага. Гістарычнае жыццё класічных твораў ёсць, па сутнасці, несупынны працэс іх сацыяльна-ідэалагічнай пераакцэнтуацыі». Бытаванне класічных літаратурных твораў у вялікім гістарычным часе суаднесена, як правіла, з іх узбагачэннем: сэнсава-змястоўная напоўненасць дадзеных твораў расце, даўсведамляецца, раскрываючыся ўсё новымі і новымі гранямі. Пры гэтым праслаўленыя творы мінулага ў кожны асобны гістарычны момант успрымаюцца па-рознаму, выклікаючы нярэдка сур’ёзныя рознагалоссі і спрэчкі.
«Быццё літаратуры ў вялікім гістарычным часе адзначана не толькі ўзбагачэннем твораў у свядомасці чытачоў, але і сур’ёзнымі «сэнсастратамі». Для бытавання класікі неблагапрыемныя, з аднаго боку, авангардысцкае нядбайства культурнай спадчынай і адвольная, скажаючая мадэрнізацыя праслаўленых тварэнняў — іх прамалінейнае асучасненне <...>; з другога боку — змярцвляючая кананізацыя, аказёньванне, дагматычная схематызацыя аўтарытэтных твораў як увасабленняў канчатковых і абсалютных ісцін (тое, што называюць культурным класіцызмам)». Нормай адносін да класікі з’яўляецца неімператыўнае, свабоднае прызнанне яе аўтарытэта, якое, у сваю чаргу, не выключае нязгоды, крытычных адносін, спрэчак.
На думку В. Халізева, «далёка не бясспрэчнай з’яўляецца нярэдка ўжывальная то ў дачыненні да Шэкспіра, то да Пушкіна, то да Талстога формула «наш сучаснік», якае аддае залішняй фамільярнасцю. Прызванне класікі ў тым, каб, знаходзячыся па-за сучаснасцю чытачоў, дапамагаць ім зразумець саміх сябе ў шырокай перспектыве культурнага жыцця — як людзей, што жывуць у вялікім гістарычным часе».
Даволі часта класіку характарызуюць як кананізаваную літаратуру, іранічна пры гэтым адзываючыся аб некаторых яе прадстаўніках, што складаюць своеасаблівы рад «літаратурных святых». Разам з тым кананізацыя класікі, якая выражаецца ў садзейнічанні публікацыям лепшых твораў, ва ўстаноўцы вялікім пісьменнікам і паэтам помнікаў, уключэнні іх твораў у вучэбныя праграмы, у іх настойлівай папулярызацыі наогул, мае безумоўнае пазітыўнае значэнне для мастацкай культуры.
Разам з тым паміж сапраўднай класічнай літаратурай і літаратурай, якая санкцыянуецца нейкімі аўтарытэтамі (дзяржавай, мастацкай элітай) існуе сур’ёзная розніца. Афіцыйныя ўлады (асабліва пры таталітарных рэжымах) нярэдка абсалютызуюць значнасць пэўнай часткі літаратуры (як мінулай, так і сучаснай) і навязваюць свой пункт гледжання чытачам, часам даволі агрэсіўна. Так, дадзены момант несумненна маў месца ў СССР у 1930–1950-я гг.
«Аднак рэпутацыя пісьменніка-класіка (калі ён сапраўды класік) не столькі ствараецца чыімісьці рашэннямі (і адпаведнай літаратурнай палітыкай), колькі ўзнікае стыхійна, фарміруецца інтарэсамі і меркаваннямі чытацкай публікі на працягу доўгага часу, яе свабодным мастацкім самавызначэннем. «Хто складае спісы класікаў?» — гэтае пытанне, якое часам ставяць і абмяркоўваюць мастацтвазнаўцы і літаратуразнаўцы, на наш погляд, не зусім карэктнае. Калі падобныя спісы і складаюцца якімі-небудзь аўтарытэтнымі асобамі і групамі, дык яны толькі фіксуюць агульную думку, якая ўжо склалася аб пісьменніках».
У складзе літаратурнай класікі размяжоўваюць аўтараў, якія набылі сусветную сталую значнасць (Гамер, Дантэ, Шэкспір, Гётэ, Дастаеўскі і інш.), і нацыянальных класікаў — пісьменнікаў, што маюць найбольшую папулярнасць у літаратурах асобных народаў (у Расіі, напрыклад, гэта плеяда пісьменнікаў, пачынаючы з Крылова і Грыбаедава, у цэнтры якой — Пушкін; беларуская нацыянальная класіка пачынаецца, на нашую думку, з Ф. Багушэвіча, а цэнтральнымі фігурамі ў ёй, безумоўна, з’яўляюцца Купала з Коласам). Такім чынам, нацыянальная класіка ўваходзіць у сусветную толькі часткова.
1.2 Масавая літаратура
Словазлучэнне «масавая літаратура» мае розныя значэнні. У шырокім сэнсе гэта ўсё тое ў літаратуры, што не атрымала высокай ацэнкі мастацкі адукаванай публікі: альбо вызвала яе негатыўныя адносіны, альбо засталася ёю незаўважаным.
Аднак больш распаўсюджаным і ўплывовым з’яўляецца ўяўленне аб масавай літаратуры як аб літаратурным «нізе». Яно ўзыходзіць да класіцысцкі арыентаваных тэорый: да нарматыўных паэтык, якія рэзка супрацьпастаўлялі жанры высокія, сур’ёзныя, кананічныя і нізкія, смехавыя, некананічныя. «Масавая літаратура — гэта сукупнасць папулярных твораў, разлічаных на чытача, што не далучаны (альбо мала далучаны) да мастацкай культуры, які не валодае развітым густам, не жадае альбо няздольны самастойна думаць і па вартасці ацэньваць творы, які шукае ў друкаваным слове галоўным чынам забаву».
Масавая літаратура — словазлучэнне, якое менавіта ў такім выглядзе ўкаранілася ў айчыннай культуры, — у гэтым яго разуменні абазначаецца ў іншых культурах па-рознаму. Так, у англамоўнай літаратурна-крытычнай традыцыі масавая літаратура абазначаецца тэрмінам «папулярная (popular) літаратура». У нямецкай — аналагічную ролю адыгрывае словазлучэнне «трывіяльная літаратура». Французскія спецыялісты вызначаюць гэтую з’яву як паралітаратуру. Грэчаская прыстаўка para-, з дапамогай якой утвораны дадзены тэрмін, мае два значэнні. Яна можа абазначаць з’яву, падобную да іншай (напрыклад, у медыцыне паратыф — захворванне, якое напамінае тыф па сваіх знешніх прыкметах), альбо прадмет, які знаходзіцца побач з другім прадметам ці непадалёку. Паралітаратура — гэта падабенства літаратуры, якое паразітуе на ёй, дзецішча рынку, прадукт індустрыі духоўнага спажывання.
Паралітаратура абслугоўвае чытача, чые паняцці аб жыццёвых каштоўнасцях, аб добрым і дрэнным вычэрпваюцца прымітыўнымі стэрэатыпамі, імкнуцца да агульнапрызнаных стандартаў. У адпаведнасці з гэтым героі твораў паралітаратуры пазбаўлены, як правіла, індывідуальных рыс, псіхалогіі, нейкіх асаблівых прыкмет. А часам персанажы гэтых твораў наогул ператвораны ў фікцыю асобы, у нейкі «знак». Як піша В. Халізеў, «крайні схематызм паралітаратурных персанажаў адрознівае іх ад герояў высокай літаратуры і добрай белетрыстыкі».
Адсутнасць характараў у творах паралітаратуры кампенсуецца дынамічным дзеяннем, вялікай колькасцю неверагодных, амаль што казачных здарэнняў. Тым не менш аўтары стараюцца ўпэўніць чытача ў дакладнасці і верагоднасці таго, што адлюстроўваецца.