У 1931 г. К. Чорным быў напісаны раман «Бацькаўшчына», у якім пададзена карціна магутнага народнага шэсця беларусаў з мінулага ў будучыню — «ад прыгоннага ладу да бяскласавага грамадства». Але не менш, чым прыгон, беларусаў на працягу вякоў хвалявала пытанне аб уласнай бацькаўшчыне. Пошукі Радзімы — гэта пошукі сваёй зямлі. Чорны стварае эпічны малюнак, у цэнтры якога магутная постаць Лявона Гушкі, селяніна-волата, здольнага, як казачны герой, сошку вырваць з раллі і закінуць за куст лазняку, узняць цаліну, пракарміць, як у вершах Багушэвіча і Купалы, «цэлы свет». У постаці героя спачатку прыкметныя трапятлівасць, якая выдае яго паднявольнае становішча, цярплівасць, выхаваная гістарычнымі акалічнасцямі, якія ў адносінах да гэтага чалавека цяжка назваць спрыяльнымі. Ён яшчэ і сам не верыць у свае вялікія магчымасці, шукае праўды то ў пана, то ў папа, то ў ксяндза, то ў прыстава, ажно пакуль не пераконваецца, што кожны з іх дбае найперш пра свае ўласныя інтарэсы. Яго вера ў магчымасць нармальнага існавання ва ўмовах беззямелля пад уздзеяннем выпадковага і невыпадковага збегу абставін ператвараецца ў такой жа сілы расчараванне. У рамане «Бацькаўшчына» Чорны ўзняўся на новую сацыяльна-гістарычную і філасофскую ступень асэнсавання беларускай рэчаіснасці.
Асабліва шмат у плане ідэйнага і творчага развіцця пісьменіка даў раман «Трэцяе пакаленне» (1935), дзе праблемы гуманізму ставіліся маштабна і распрацоўваліся грунтоўна, што і зрабіла гэты твор надзвычай папулярным у 30-я гады, аб чым сведчаць неаднаразовыя перавыданні. У рамане «Трэцяе пакаленне» пісьменніка цікавіць «ідэёвая катэгорыя» ўласнасці як асобнага грамадскага інстытута. Асуджаючы прыватную ўласнасць, празаік памятае пра асабісты вопыт дачыненняў з мноствам буйных і дробных уласнікаў, пачынаючы з часоў маленства, калі яго бацькі зазналі ўсе «даброты» беззямелля, бяспраўя, парабкоўства. У яго ёсць права і аргументы, каб адмаўляць гэты грамадскі інстытут, у выніку якога пакутуе мноства людзей, цэлы народ, пазбаўлены самай галоўнай сваёй уласнасці — дзяржаўнасці. Чорны ўклаў увесь свой талент у дадзены твор, які выкрывае нялюдскую філасофію ўласніка, яго псіхалогію і ідэалогію. Разам з тым у гэтым рамане К. Чорнага ёсць і пэўныя нацяжкі, пралікі, частка якіх абумоўлена складанасцю часу, эпохі, калі пісаўся раман.
У раманах ваеннага часу «Пошукі будучыні» (1944), «Вялікі дзень» (1941–1944), «Млечны шлях» (1944) К. Чорны зрабіў спробу філасофскага асэнсавання эпохі. Нездарма дзеянне гэтых эпічных твораў пачынаецца ў гады першай сусветнай вайны, па сутнасці з першых гадоў XX ст. У гэтых адносінах творы Чорнага былі выключэннем у гісторыі сусветнай літаратуры: у мастацка-філасофскім асэнсаванні эпохі беларускі пісьменнік апярэджваў многія вядомыя творы, такія, як раманы «Чума» Альбера Камю і «Доктар Фаустус» Томаса Мана, дзе ўздымаліся фундаментальныя праблемы чалавечага існавання.
Усведамленне асабістай адказнасці за заўтрашні дзень свайго народа і ўсяго чалавецтва вызначае пачуцці, думкі і паводзіны герояў рамана «Пошукі будучыні». Аўтар называе іх сумлічанамі, жыхарамі беларускага мястэчка Сумлічы, — ад слова «сумленне». Ён паказвае іх добрымі і сумленнымі, людзьмі «з праўдай у сэрцы і розумам у галаве». Вясёлы, гаваркі, чулы да ўсяго, што адбываецца ў свеце, Фельчар (у яго няма імя — ён лекар, доктар і знаецца на спосабах выратавання чалавека не толькі ад фізічнага болю, але і ад душэўных траўм) бязмежна верыць у магчымасць змен свету да лепшага, у светлыя, духоўныя пачаткі ў чалавеку. Ён верыць нават у магчымасць перавыхавання такога закаранелага ў сваёй уласніцкай карыслівасці і жахлівым практыцызме чалавека, як палонны немец Густаў Шрэдэр. Імкнучыся да філасофскага асэнсавання падзей, Чорны бачыць іх на шырокім фоне гісторыі народа і нават чалавецтва. Ён разумее, што за подзвігам «ціхага чалавека», беларуса-партызана стаіць усё яго ранейшае жыццё, і шпарка рассоўвае фон, на якім адбываецца дзея яго твора. У першай частцы «Пошукаў будучыні», якую аўтар называе шматзначна «Украдзенае маленства», апавядаецца пра Вялікага Злодзея, а гэта і свет уласніцтва, што развязаў вайну, і ідэолагі фашызму ў абліччы Густава Шрэдэра, які вярнуўся, каб забраць назад «сваё» золата, і тыя, хто, не пытаючыся беларусаў, падзяліў краіну на дзве часткі мяжой. Імкнучыся апаэтызаваць хараство беларускай душы, якая ў гады вайны ўбачылася з асаблівай вастрынёй і болем, Чорны актыўна выкарыстоўвае такі мастацкі прыём, як унутраны маналог, які часта нагадвае сапраўдную «плынь свядомасці», бо герой, дзеля таго каб выказацца дарэшты, ужо не зважае на іншых. У гэтых маналогах, па сутнасці, змяшчаецца квінтэсенцыя жыццёвай мудрасці цэлага народа, які за сваю працяглую шматпакутную гісторыю спазнаў усяму на свеце сапраўдную цану. Асабліва ахвотна «дае слова» аўтар Юрасю Няваду, чалавеку, які, седзячы чатыры гады ў акопах, марыў аб вяртанні на Радзіму, які так і не перажыў звычайнага чалавечага шчасця бачыць, як растуць яго дзеці, становяцца дарослымі, а таму так хваравіта ўспрымае ўсё, што нагадвае яму пра «ўкрадзенае маленства» яго дачкі Волечкі.
У рамане «Вялікі дзень», які лічыцца незавершаным, хоць недапісаны ўсяго некалькі раздзелаў, якія толькі фармальна азначалі б фінал і звычайна займалі нязначнае месца ў задуме, разгортваецца панарама вялікага сутыкнення сіл дабра і зла. Гэтае сутыкненне адбываецца на арэне Беларусі, якую пісьменнік свядома прыўздымае, каб выразна было відаць, што адбываецца, хто ўдзельнічае ў бойцы, якімі намерамі кіруецца. У першай частцы твора «Пошукі роднай зямлі» Чорны зноў вяртае чытача да праблемы, якая столькі разоў ставілася і вырашалася ў творах яго слынных папярэднікаў і вымушала думаць над ёю сучаснікаў. Пытанне пытанняў для беларусаў — бацькаўшчына, уласная дзяржаўнасць — не было вырашана ні ў 1917-м, ні ў 1941-м, а беларусы зноў уздымалі яго на парадак дня, абараняючы родны край, несучы за яго велізарныя ахвяры.
Уменне бачыць гісторыю беларусаў на фоне вялікай сусветнай гісторыі прывяло Чорнага да задумы напісаць раман «Млечны шлях», у якім паказаны «беларускі чалавек сярод сваіх еўрапейскіх суседзяў у час Айчыннай вайны» (З сямейнага архіва К. Чорнага). Чорны з першых старонак гэтага твора малюе вобраз спаленай, знявечанай вайной Беларусі. На папялішчы гэтай былой квітнеючай краіны сутыкаюцца апошнія прадстаўнікі ваюючых бакоў: чырвонаармеец Уладзімір Ярмаліцкі, які ўцёк з палону і імкнецца да родных мясцін, чэх Эдуард Новак, якому ўдалося збегчы з нямецкай арміі, паляк Люцыян Акаловіч, немец-«таўстун» і немец-«стары», беларусы Мікалай Сямага і яго дачка Гануся. Недавер, узаемная варожасць, стоеная нянавісць не даюць гэтым людзям быць шчырымі і адкрытьші. Такімі яны могуць быць толькі перад наіўным дзіцём, дзяўчом-падлеткам Ганусяй, перад якой героі па чарзе спавядаюцца.
Драматычныя творы К. Чорнага прадстаўляюць п’есы-драмы “Лета (1930), “Бацькаўшчына” (паводле аднайменнага рамана, 1932), “Базылевічава сям’я” (1938), ”Ірынка” (1941), а таксама камедыя “Не пішы чорт ведае як” (1925).
Першы драматургічны твор К. Чорнага — «сцэна-сатыра», згодна аўтарскага вызначэння, пад назвай «Не пішы чорт ведае як» — прысвечана крытыцы бюракратызму, празмернай раздутасці штатаў. У ёй пісьменнік вывеў цэлы шэраг надзвычай яскравых вобразаў-тыпаў савецкага чыноўніцтва.
П’еса “Лета” адлюстроўвае некаторыя моманты “вялікага пералому” на вёсцы ў канцы 1920-х гг., звязанага, як вядома, з распачатай у краіне калектывізацыяй.
Аддаўшы пэўную даніну свайму вельмі скрушнаму часу, К. Чорны напісаў аднаактовую п’есу на модную і запатрабаваную ідэалагічнымі службамі 1930-х гг. “шпіёнскую” тэматыку пад назвай “Базылевічава сям’я”.
У п'есе «Ірынка» (1941), напісанай з нагоды вызвалення Заходняй Беларусі і ўз’яднання нацыі Кузьма Чорны рабіў спробу расказаць у мастацкіх вобразах пра лёс трэцяга пакалення напярэдадні вялікай і страшнай вайны.
Дарэчы, К. Чорны не толькі пісаў п’есы, але і цікавіўся тэатрам, яго станам. Злабадзённым пытанням развіцця беларускага драматычнага пісьменства і айчыннага тэатра прысвечаны шэраг артыкулаў К. Чорнага. Ён прымаў таксама актыўны ўдзел у вядомай рэспубліканскай тэатральнай дыскусіі канца 1920-х гг.
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Тычына М.А. Кузьма Чорны // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. - Мн., 1999. С. 330-369.
2. Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794–1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т.2. —Мн:, 2003.
3. Чорны К. Зборнiк твораў: У 6 т. / Чорны К. - Мн., 1988–1990. Т. 1-6.
4. Беларускія пісьменнікі: 1917–1990. / Уклад. А. Гардзіцкі. - Мн.: Мастацкая літаратура, 1994.
5. Ватацы Н. Кузьма Чорны. 1900–1944. Бібліяграѓфічны даведнік / Ватацы Н. - Мн., 1954;
6. Тычына М. Кузьма Чорны: Эвалюцыя мастацкага мыслення. — 2-е выд., выпр. і дап. — Мн., 2004.