ПЛАН
УВОДЗІНЫ
1. САМУІЛ ІВАНАВІЧ МАСКЕВІЧ. БІЯГРАФІЯ
2. АСОБА МАСКЕВІЧА Ў ГІСТАРЫЧНЫМ КАНТЭКСЦЕ
3. КУЛЬТУРА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА Ў XVI-ПАЧАТКУ XVII СТ
4. ТЭМАТЫКА І ЗМЕСТ МЕМУАРАЎ
ЗАКЛЮЧЭННЕ
ЛІТАРАТУРА
УВОДЗІНЫ
У 2010г. спаўняецца 430 год з дня нараджэння Маскевіча Самуіла Іванавіча (1580-1642), в.Сэрвач Навагрудчына, (цяпер Карэл. р-н), пісьменніка, мемуарыста, грамадскага дзеяча.
Расія адзначае 4 лістапада Дзень нацыянальнага адзінства – дзень вызваленьня Масквы ў 1612 годзе. Нашы продкі бачылі тыя падзеі з-за іншага боку крамлёўскага муру. Адным з іх быў Самуіл Маскевіч з мястэчка Сэрвач пад Навагрудкам. З 21 году – прафесійны ваяка. У 1609 годзе наняўся дабраахвотнікам у войска Рэчы Паспалітай, што выправілася на Маскву... -Піша Аляксей Бацюкоў.[1]
Вобразы галоўных маскоўскіх паўстанцаў, забранзавелыя на Краснай плошчы Крамля, апетыя арыямі і дзіцячымі вершыкамі «Сусанін-герой», праз жывучую расейскую імперска-савецкую спадчыну дагэтуль складаюць выразны эмацыянальны кантэкст, праз які большасць беларусаў успрымае падзеі гэтай гісторыі. Некаторыя, згадваючы, што заведзеныя ў балоты палякі былі не толькі палякамі, але і нашымі суайчыннікамі. Але пакуль выправа шляхты Рэчы Паспалітай на заваяванне маскоўскай сталіцы не атрымала ў нашай нацыянальнай гістарыяграфіі істотнай увагі, так і застаецца гэтая настальгія па адэкватнасці ўспрыняцця абстрактнай і найчасцей– безэмацыянальнай. Можна было б традыцыйна жаліцца, што і тут далі маху літаратары, не стварылі грандыёзных у сваёй патрыятычнасці твораў, але па-першае, тая ж няхай і славутая Клушынская бітва – далёка не адзіная і не першая ў спісе неапяянай воінскай славы беларусаў, а па-другое... такі, ці блізкі да такога, твор ёсць.
1. САМУІЛ ІВАНАВІЧ МАСКЕВІЧ. БІЯГРАФІЯ
Самуіл Іванавіч Маскевіч (1580--1642) паходзіў з шляхецкай сям'і сярэдняй заможнасці з мястэчка Сэрвач пад Навагрудкам. Вайсковая служба Самуіла пачалася пасля атрымання адукацыі ў Навагрудку з удзелу ў ваенных дзеяннях у Прыбалтыцы пад Кокенгаўзенам (1601). Летам 1607 г. узбунтаваная М. Забжыдоўскім і Я. Радзівілам шляхта падняла рокаш супраць караля Жыгімонта III Вазы. У сувязі з гэтым набіралася войска супраць паўстанцаў, і С. Маскевіч пайшоў на службу да каралеўскага ротмістра Яна Гратуса Тараноўскага і шмат паездзіў па розных месцах Галіччыны, пакуль не быў скарочаны ў выніку недахопу сродкаў на ўтрыманне вайскоўцаў. Тады С. Маскевіч перайшоў на службу ў харугву князя Януша Порыцкага і браў удзел у бітве з ракашанамі пад Гузавам. Яшчэ не спынілася хваляванне пасля рокашу, як стала вядома, што маскалі скінулі з пасада Ілжэдзмітрыя, але ён быццам уцёк і рыхтуе новы паход на Маскву дзеля авалодання тамтэйшым царскім пасадам. У студзені 1609 г. пачаўся набор войска, і С. Маскевіч уліўся ў шэрагі каралеўскіх валанцёраў. Урэшце малады шляхціц апынуўся ў Расіі, дзе ўзяў удзел у аблозе Смаленска, паходах на Рослаў і Белы, а таксама ў славутай Клушынскай бітве. З каралеўскім войскам С. Маскевіч апынуўся ў расійскай сталіцы. Неўзабаве пачалася вайна на чале з К. Мініным і Дз. Пажарскім, рэчпаспалітае войска было разбіта. С. Маскевіч вярнуўся дахаты, пасля нейкі час працягваў службу, нават ездзіў да караля і на вальны сойм як прадстаўнік вайскоўцаў, але нарэшце звольніўся і паступіў да Жыгімонта Карла Радзівіла. Не заладзіўшы з новым гаспадаром, С. Маскевіч пакінуў яго і ў 1617--1618 гг. стаў дэпутатам трыбунальскага суда ад Навагрудскага павета, крымінальным суддзёй, а пасля земскім пісарам у Навагрудку.
Багатае на падзеі жыццё адлюстравалася ў Дыярыушы, які складаецца з дзвюх частак: дзённікавай (1594--1604) і ўласна мемуарнай (1605--1621), напісанай пазней. Па-салдацку наўпрост пісьменнік выказвае свае думкі пра акаляючую рэчаіснасць, дае непрадузятую характарыстыку не толькі шляхціцам, сваякам, але і магнатам, а часам -- і ўсім парадкам у Рэчы Паспалітай. Цікава пры гэтым, што калі ранейшыя, ды і пазнейшыя мемуарысты пісалі свае творы з дыдактычнымі мэтамі, г-зн. дзеля павучання дзяцей і ўнукаў, С. Маскевіч нікога не збіраўся павучаць нават не арыентаваўся на чытацкія густы, застаўшыся незалежным як у ацэнках людзей і падзей свайго часу, так і ў саміх творчых прынцыпах.
Чалавек шчырага нораву, аўтар лёгка сыходзіўся з людзьмі, карыстаўся іх даверам і меў шмат сяброў сярод маскоўцаў. Перад пісьменнікам адчыніліся дзверы лепшых маскоўскіх дамоў. Адораны багатай вобразнай памяццю, ён надзвычай цікава аднавіў на старонках свайго твора побыт, норавы, звычаі тагачаснага маскоўскага баярства. Асабліва ўразіла яго як еўрапейца стаўленне маскоўцаў да жанчын, расійскае заканадаўства і абгрунтаванне самаўладства. Нямала ўвагі аддаў ён і апісанню палацаў і інтэр'еру Маскоўскага Крамля, крамлёўскіх цэркваў, патрыяршых усыпальніц і асабліва Кітай-горада і маскоўскага гандлю. Праз гэтыя апавяданні пра ўбачанае, праз стаўленне да баяр і простага люду чужой краіны, да суайчыннікаў і саслужыўцаў выяўляецца, напэўна, галоўная рыса асобы Самуіла Маскевіча -- нейкая вытанчанасць, прыраджоная інтэлігентнасць натуры, што прыўзняло вобраз аўтабіяграфічнага героя над асяроддзем, дазволіла акінуць позіркам усе падзеі Смутнага часу і непрадузята ацаніць іх, грунтуючыся на агульначалавечых каштоўнасцях. А значыць, шчырасць і праўда, праўда -- гістарычная, чалавечая, мастацкая -- была галоўным прынцыпам творчасці С. Маскевіча, і гэта абумовіла высокія вартасці ягонага твора.
2. АСОБА МАСКЕВІЧА Ў ГІСТАРЫЧНЫМ КАНТЭКСЦЕ
Самуіл Маскевіч быў родам ліцвін, са шляхецкага роду, які меў уладанні ў Навагрудскім, Пінскімі Слонімскім паветах. Ён рана выйшаў на арэну вайны і не пакідаў яе да канца свайго жыцця. Рэч Паспалітая ў канцы XVI ст і ў пачатку XVII ст. варылася ў віры ваенных дзеянняў: бесперапынныя рокашы ці паўстанні шляхты супраць караля і сейма, войны са шведамі, з татарамі, з туркамі, з казакамі, не давалі ёй ні хвіліны спакою, і неўтаймаваная шляхта не апускала мяча. Са з’яўленнем Самазванцаў у Расіі, адкрыўся ёй тэатр вялізнейшы: паны кінуліся ў Маскву па славу, па здабычу, спачатку па кроках Атрэп’ева, потым за Тушынскім злодзеем, пад сцягамі Жалкеўскага, Струся, Рагажынскага, Лісоўскага, Сапегі і іншых правадароў, якімі так славіцца час Сігізмунда III. Захоплены агульным прыкладам і прыроднай адвагай, Маскевіч пакінуў маці, вотчыну і пайшоў да Смаленска ў войску Сігізмунда паводле тагачасных звычаяў на ўласных конях, з атрадам пахолікаў. Тут ён прастаяў каля 8 месяцаў; неаднойчы хадзіў на прыступ, здзіўляўся доблесці Шэіна, мужнасці народнай; але не дачакаўся заканчэння асады: харугва князя Порыцкага, у якой ён быў паручыкам, далучылася да атрада гетмана Жалкеўскага, якога накіраваў кароль, каб разбіць рускіх, што спяшаліся на дапамогу Смаленску. Жалкеўскі ўзяў з сабой не больш за 3000 чалавек, пры чатырох гарматах, з намерам рассеяць 60000 маскалёў, авалодаць Масквой, скінуць Шуйскага з прастолу і ўзвесці Уладзіслава. Смелы гетман напаў на ўмацаваны лагер пад Клушынам: бой быў жорсткі; рускія стаялі цвёрда; палякі-ліцвіны біліся адчайна; кожная рота іхняя ўступала ў справу па 10-12 разоў; роце Порыцкага было найбольш горача; харугва гатовая была ўпасці; але немцы здрадзілі, і расійскае войска было разбіта цалкам і адступіла ў Маскву. Жалкевіч ішоў за імі следам, падступіў да сталіцы, дзе там ўжо скінулі Шуйскга, усталяваў мір з баярамі і пасадзіў на царскі прастол каралевіча Уладзіслава, якому хутка прынесла прысягу ўся Расія.
Ва ўсіх пералічаных падзеях Маскевіч прымаў дэтальны ўдзел: у Клушынскай бітве ён змагаўся да страты прытомнасці; цэлы дзень гнаўся за бяжаўшымі маскалямі; вёў перамовы з немцамі; а пад Масквой, пасля ўсталявання міру, прыводзіў народ і баяраў да прысягі. Пасля вяртання Жалкеўскага да Сігізмунда, ён застаўся ў Маскве, пад галоўным начальствам Гансеўскага. Тут ён пазнаёміўся са знатнымі маскалямі, часта піраваў у іх на вяселлях, сяброўскіх вечарынах; аглядаў сталіцу, заўважаў яе выдатныя мясціны, сачыў за норавамі і звычаямі. Паміж іншым, жыхары Масквы, якія падмануліся ў сваіх спадзяваннях, вырашыль прагнаць дзёрзкіх іншаземцаў, і гуртам напалі на палякаў. Маскевіч паспеў зачыніцца ў Крамлі разам з атрадам Гансеўскага; паліў і нішчыў сталіцу; біўся з Ляпуновым, з Трубяцкім; неаднойчы выходзіў на пошукі з панам Струсем і Хадкевічам. Калі ж убачыў, што палякам не утрымаць за сабой Расію, то ўбраўся на Айчыну незадоўга да паўстання Пажарскага. У Рэчы Паспалітай ён далучыўся да канфедэратаў, якія патрабавалі ад караля жалавання за паход маскоўскі, і здабыў-такі грошы на каралеўскіх вотчынах. Нарэшце, атрымаўшы ўсё, чаго жадаў, спыніў сваю дзейнасць у чыне палкоўніка.
Маскевіч вёў падрабязны дзеннік, з 1594 па 1621гг. усяго, што здавалася яму цікавым, што ён сам бачыў і рабіў, што яго радавала і засмучала.Запісваючы дзень за днём, для сябе, без усякіх думак пра нашчадкаў, ён распавядзе нам пра пабег Налівайкі, пра смерць бацькі, пра вяселле сястры, пра барацьбу караля з ракашанамі, пра Тушынскага злодзея, пра асаду Смаленска, пра Клушынскую бітву, пра рабаванне Масквы, пра голад, холад, пра родненскую капусту, пра загублены крыжык, пра героя Ляпунова, пра гуляку Бржазіцкага, пра чарцей, піры, бітвы Жалкеўскага з туркамі.
Сачыненні падобнага роду заўсёды цэнныя для нашчадкаў: нават летапіс манастырскі, келейны сшытак манаха, які збірае народныя паданні, можа патлумачыць многае, чаго нельга знайсці ў самых важных дзяржаўных актах; Маскевіч жа бачыў сваімі вачыма такія справы, якія, напэўна, ніколі не паўтарацца. Больш за тое: ён глядзеў на рэчы поглядам назіральніка, апісваў убачанае не без мастацтва, і , што вельмі важна, любіў казаць праўду. Аднак, сляпая злоба і нахабства, якімі адрозніваліся іншыя польскія пісьменнікі, не заўладзела яго пяром: не даваў пашаны і маскалям, і не частаваў сваіх. Напрыклад, як пры апісанні Смаленскай асады, Клушынскай бітвы, рабавання Масквы. А як гістарычная крыніца, часоў Самазванцаў, ягоныя мемуары цэнныя не менш за нататкі Бэра і Маржарэта.[2]