Фома Аквинский 1225-1226 жылы туылып 1274 жылы қайтыс болады. Негізгі еңбегі: «Теологияның жиынтығы» т.б. Аристотельдің іліміне сүене отырып, белсенді форма (реттілік принципі) мен тұрақсыз және қалыптаспаған материяның (болмыстың әлсіз түрі) арасындағы байланысты түсіндіру арқылы Иисус Хритостың бойындағы құдайлық (идеялдық) және адамдық (материалдық) қасиеттерін теориялық жолмен негіздеуге тырысады. Құдайдың арқасында қосылған алғашқы бастамалар - форма мен материя - жеке заттар әлемін тудырады. Ол Платонның идеализмі мен Аристотельдің философиялық идеалистік жақтарынпайдалана отырып, діни-идеалистік томизм философиясын жасады.
Оның ілімінше, материя формадан бөлек өмір сүре алады. Бұл, Фоманың айтуынша, ешбір материалдық дене жоғары формадан, яғни жаратушы құдайдан тәуелсіз өмір сүре алмайды, содай-ақ құдай - таза рухани жан деген сөз. Тек табиғат дүниесіндегі заттар үшін ғана форма мен материяның бірлігі қажет.
Фома Аквинскийдің ілімінше, жалпы идеялар универсалийлер үш түрлі өмір сүреді:
1. Зат пайда болғанға дейін - құдайдың ойында ;
2. Заттардың өзінде - олардың мәні ретінде ;
3. Заттардан кейін, адамдардың ақыл-ойында - сол заттардың ұғымы, абстракциялық ойдың нәтижесі ретінде.
Аквинскийдің пікірінше, құдайдың табиғатын түсіндіретін ілім, сондықтан шіркеу оны уағыздаушы ретінде азаматтық қоғамнан жоғары тұрады. Демек, өкімет билігі құдайдан жердегі тіршілік о дүниедегі болашақ рухани (діни) билікке бағынуы керек. Рухани билікті жүргізетін, аспанда -Христос, жерде - Рим папасы. Аквинскийдің ілімі ХГХ ғасырдың аяғында қалыптасқан қазіргі кездегі философияда өзіндік орын алып отырған неотомизмнің теориялық және идеологиялық арқауы болып отыр.
Роджер Бэкон (1214-1249) философияны, табиғаттану ғылымдарын теологиядан бөлу керектігін уағыздап, ғылымдар ғимаратының іргетасы - тәжірибе, эксперимент, математика деп есептеген. Білімнің қайнар көзі - тәжірибе , логикалық пікір, ғылыми бедел. Себебі тәжірибе - тәжірибе болғандықтан құндылыққа ие. Ал қалғаны осы тәжірибе арқылы дәлелденуі керек. Кейде тәжірибе де ақиқатқа жеткізе алмайды. Мұндай жағдайдаоған философия мен дін көмектеседі. Сөйтіп, Бэкон философияның міндеті - дінді қорғау деген тұжырым жасайды.
Уильям Оккам (1300-1349 ж.ж.) - номиналистік бағыттың негізгі өкілі, ағылшын ғұламасы. Оның пікірінше, әлем жеке заттар мен мәндерден тұрады. Мәнділіктердің негізгі анықтамаларының қасиеттері (трансценденталилері) өзінен бөлінбейді және қажеттіліктердің арқасында оның мәнінен тікелей туындайды. Трансценденталилер категориялардан да, біртектес заттарды қамтитын жалпы ұғымдардан да жоғары тұрады. Ал категориялармен жалпы ұғымдар заттардың таңбасы, белгілері ғана олар жеке дара өмір сүре алмайды, тек қана адам ақыл-ойында болады. Ақыл-ойдан тыс өмір сүретін тек жалқылар. Оккамның пікірінше, философиялық ақиқат пен діни ақиқат екі түрлі құбылыс. Ғылым үшін философия үшін ең маңызды нәрсе - интуиция мен білім арқылы ақиқаттығы дәлелденетін фактілер. Ақыл-ой күшімен құдайды, оның бар екендігін бұлжытпай білдіретін фактілер болғандықтан, оған сену ғана керек.
Өркениет, философия, мәдениет шығыста да батыстағыдай әрқилы жылдармен жүріп дамып келеді. Бұл шығыстың қоғам дамуының ерекшелігінен көрінеді, яғни бұл мәдениеті мен философиясындағы ерекше өз көрінісін тапқан, қайталанбас өз тарихы, салт-дәстүрі бар дербес Шығыс қоғамын көрсетеді.Шығыс философиясына үңіле зер салсақ, оның ешқашан жалпы болмағанын көреміз. Шығыс философиясының өзіндік бір дербес ерекшелігі бар, ешқандай бұлжымай қатып қалған философия түрлерінің болмауы. Қайта бағыттардың әртүрлі қалыптарына өміршеңдігіне, даналығына көз жеткіземіз. Философиялық ғылыми ойдың даму орталығы ортағасырлық, мұсылмандық шығысқа ойысты да, сонау XV ғасырға дейін мәдени өркендеудің негізгі ошағы сонда болды. Ортағасырлық шығыста ^Ш-ГХ ғ. Батыс Европаның мәдениеттілік даму деңгейі төмен дәрежеде қалып қойған кезде араб-тілді философия араб мәдениеті кең өркен жайды. Бұл арабтардың ұлттық сана-сезімінің оянуы, мәдениеттің кең өркен жаюы, VII ғ. Арабстанда жаңа ислам дінінің пайда болуымен де байланысты болды. Араб тілі ортақ тілге айналды. Араб халифатының қолөнері, шаруашылығы, суармалы жерді пайдалану мәдениеті мен техникасы, саудасы мен өндірісі Европаға қарағанда анағұрлым жоғары дәрежеде еді. Осы себептердің бәрі ортағасырлық ғылым мен философияның күрт дамып, өркендеуіне игі ықпал жасады. Араб мәдениеті көпұлтты болды. Оның дамуына арабтармен бірге түріктер, берберлер, парсылар мен египеттіктер де ат салысты. Бағдад қаласында Платонның, Аристотельдің, Гиппократ пен Галеннің, Эвклид, Архимед, Платомейдің шығармалары араб тіліне аударылып, мұсылман жеріне кеңінен танымал болды. Аристотелизм ағымының ықпалы философияда өте күшті болды.Сөйтіп мұсылман перипатизмнің негізі қаланды. Ол негізггі екі бағытқа бөлінді:
1. Аль-Кинди, Әл-Фараби, Ибн-Синаның атымен байланысты шығармашылық
аристотелизм.
2. Ибн-Туфецль, Ибн-Руштың (Аверроис атымен байланысты испан аристотелизмі).
Аль-Кинди (800-870 ж.ж.) - мұсылмандық шығыс припатының алғашқы өкілі,
аристотелизмге алғашқы жол ашқан «араб философы». Ол табиғат құбылыстарын детерменистік тұрғыдан түсіндіруге басты назар аударған. Оның септілік байланыс, танымның үш сатысы туралы ілімі араб философиясы үшін сараптаудың үлгісі болып есептелетін болды. Аль-Киндидің пайымдауынша, танымның бірінші сатысына - логика мен математика, екіншісіне жаратылыстану ғылымдары, үшіншісіне философияны жатқызады. Демек, философияның нақты ғылымдарға өте жақын, олармен тығыз байланыста деп айтқан. Ақыл-ойдың төрт түрін атап көрсетеді: оларды мәңгі әрекетшіл, «белсенді ақыл-ой», «бейжай, енжар ақыл-ой», «жол - жөнекей қосылған ақыл-ой», «жарияшыл ақыл-ой» деп бөледі. Ол бес категорияны рухани түпнегіз етіп алуды ұсынады: материя, форма, қозғалыс, кеңістік пен уақыт.
Әл-Фараби (870-950 ж.ж.) Аристотельден кейінгі екінші ұстаз (Әбу Насыр Әл-Фараби) қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келді. Оның дүниеге көзқарасы шынайы болмысты танып білуге, адам бақытын о дүниеден емес, бұл дүниеден іздеп табуға мегзейтін еді. Өзінің «фусул-ал-мадани (мемлекет қайраткерлерінің мақұл сөздері) деген соңғы шығармаларында ол адам ғылымға түрліше тосқаул жасайтын мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен жайған елде тұруға тиіс дейді. Әл-Фараби Аристотельге бас иген, ол Аристотельдің философиясына түсініктемелер жаза отырып, өз тарапынан да «ғҒылымдардың шығуы», «Ғылымдар энциклопедиясы», «Гзгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Мұздықтардың үлкен кітабі». «Философияның аңсап үйрену үшін алдын ала не білу» қажеттілігі жайлы, «Ақылдың мәні туралы»,»Әлеуметтік этникалық трактаттар», «Философиялық трактаттар» және т.б. философиялық еңбектер жазған. Оның пікірі бойынша, табиғат әуелде жаратқан бір алланың құдіреті күшінен пайда болып, одан былай өз алдына дербес зңдылықтармен өмір сүрді. Басқа еш нәрсеге тәуелді болмайды. Жаратылыстың болмыстың түпнегізінде субстанция акциденция жатыр. Оларды танып-білу - қайнар көзі субстанция материя ұғымына жуық келеді, ал акциденция - субстанцияның түрліше көрінісі өзінің «Вакуум туралы» деп аталатын еңбегінде: табиғатта вакуум (бостық) жоқ дейді.Ғұламаның этикалық ойларынан терең гуманизмнің лебі еседі, ол адам баласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы, сондықтан оны құрметтеу, қастерлеу керек дейді, ол «бақытқа жол сілтеу» деген еңбегінде өлгеннен кейінгі баянсыз бақыт туралы емес, тірі адамның бақыты туралы айтады. Оған жату үшін адам өзін-өзі жетілдіре отырып, қиын жолдан өту керек. Әл- Фараби философияны теориялық және практикалық деп екіге бөледі. Теориялық философия өзгермейтін, өткінші емес заттарды, практикалық философия өзгертуге немесе жасауға болатын заттарды зерттейді.
Ибн-Сина (Авиценна)(980-1037жж) Орта Азияда, Бұқара қаласының маңында дүниеге келді.Әлемге әйгілі еңбегі: «Сауығу кітабі» (медицина жайлы). Оның болмыс туралы ілімі - материяны мәңгі жаратылыстан тыс құбылыс ретінде қарастырады. Дененің қайта тірілуі мүмкін емес. Оның ілімі бойынша универсалийлер үш ұдайы өмір сүреді: