Бұрынғы одақтағы және Шығыс еуропа елдеріндегі қалыптаскан әміршілдік-әкімшілдік жуйесін дағдарысқа ұшырап куиреуі, олардың нарыктык әкономикаға бет бурылысы баламасыз екендігі бәрімізге әйгілі болып отыр және оның тиімділпнің сөзсіздігі сондай: қоғам мушелерінің бір белігі оны 19 ғасырдағы капитализмге кайта оралу деп есептейді. әміршілдік-әкімшілдік жуйесіне тән қатаң кағида бойынша, нарыктык жуйе--экономика емес, тек кана капитализмнін, игілігі ретінде тусіндіріледі. Осыған орай, нарык жумыссыздықты жою жеке меншікті ендіруге, сондай-ак әкономиканын әр түрлі секторларында енбек жалдаудың көптеғен формаларын колдануға кең жол ашады.
Ендігі кү рделі мәселе: нарық жуйесін реттеу процесінде мемлекет кандай кызметтер аткарады?
Мемлекет белплі бір таптардың мудделерін корғай отырып, бір жағынан, коғамдык кажеттілікті камтамасыз ету мумкіндігін аныктайды, ал екінші жағынан, осы кажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп жузеге асырады.
Буржуазиялық мемлекет мына төмендегі функцияларды орындайды:
1) Зандылық
2) Салық салу
3) Акша айналымын реттеу
4) Монополиялыкка карсы әрекеттер жасау
5) Өндірістің инфракурылымын жасау
Бұл тұста мемлекеттің, әсіресе, коғам таптары мен калың бұқара топтарының арасындағы қарама-кайшылыктарды басуға бағытталған әлеуметтік міндетін ерекше бөліп айтуға болады.
Бүгнгі таңда буржуазиялык, мемлекет жеке меншік капиталды пайдаланудың тиімділігі төмен болатын өндіріс сферасында шаруашылык журпзу міндетін атқарады. Осыған байланысты меншіктің ерекше секторы мемлекетпк меншік пайда болды. Сонымен катар, шаруашылык журпзудің ерекше секторы мемлекеттік сектор әрекет жасайды. Дамыған капиталист елдерде олардыд улесі әр түрлі. Мысалы, олар 80-жылдары АҚШ-та мемлекет кәсіпорындары өндірген өнімдерінің улттык табыстағы улесі 1-2% ғана болды. Ал Батые Еуропа елдерінде бұдан баскаша жағдай калыптаскан. Австриядағы мемлекет секторы барлык ендіріс куштерінің 37% камтиды. Батыс Германияда оның улесі улттык байлықтың 21%-не тең. Баска елдерде мемлекеттік сектодың жалпы улттык өнімдегі улесі мынаған тең: Австрияда12%, Фраицияда-20%, Швецияда-14%, Италияда-12%.
Жоғарыда айтылғандарды туйіндей отырып, мемлекеттің нарықты әкономикада атқаратын кызметтерін мына топтарға белуге болады:
• тиімділікті камтамасыз ете отырумен катар, нарыктың бір "қателігі"-монополиялыққа жол бермеу. Казіргі таңдағы әкономика,шынмәнінде,нарык конъюнктүрасы аныктағандай, көптегенқателіктержібереді. Бұндай кателіктердін себебі өндіріс пен тутынудың тиімсіздігі. Бул жағдайда мемлекет тарапынан байқалатын әрекет-бағыты аз емес. Бірак әкономика "сырқатын" жоюдағы мемлекет әрекетін еске сала отырып,
оның өз иқатесін" елеусіз калдыруға болмайды, яғни мемлекеттің өзі әдейі тудыратын жағдайды ескерту кажет. Мемлекеттің экономикаға араласатын маңызды куралдары: салык, баға және проценттік ставкалар;
• нарыкты жуйе балалар мен карттарды және кедейленген журтшылыкты сырт калдырып, тауарларды "калталы" (акшалы) коғам топтарына жіберетіндіктен, (бағыттайды) мемлекет әлеуметтік әділеттілкті камтамасыз етуге тырысады.
Нарыктың бағалык механизмін жактаушылар және оны сынаушылар нарың жуйесінін тиімділіпне карамастан, ол елеулі теңсіздікке жол ашатындығын мойындаулары кажет. Бул нарыктың кемістігі емес, бөлудің кемістігі. Мемлекет ол жағдайды өзгерте алады және өзгертуге міндетті де. Мұндай ситуацияны өзгертудтд мынадай екі жолы бар: 1) прогрессивті салык салу; 2) зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз кеп балалы жумыссыздар және т.б. мұқтаж азаматтардың табыстарын корғау шараларын карастыру;
Мемлекеттін тағы бір аткаратын кызметі-әкономикалык тұрактылыкты аса ауқымды мөлшерде (макроәкономикалык) сактаумен байланысты. Бұл әкономикалық циклдік шарықтап өсуін және оның кұлдырап төмендеуін реттеу және бақылаумен байланысты. Мұнда мемлекеттің колданатын басты тәсілі өндіріс, жұмыссыздық және кұнсыздану деңгейін каржылау және салық салу аркылы реттеу.
Нарыктык әкономикаға көшу процесінде мемлекеттің аткаратьн әкономикалык кызметі және оған әсер ететін әдістері көпкырлы. Мемлекет бұл бағытта әр түрлі тәсілдер колданады. Олар: құкықтық мөлшерлер, акпарат хабарларымен камтамасыз ету, каржы бөлу-экономикалық /салык, несие, процент, баға т.б./ тетіктер: мемлекеттік тапсырыс, заттай салык, лимиттер мен квоталар және т.б.
Мемлекеттің басты кызметі-шаруашылық жүргізу туралы бекітілген шешімдерді заңдылық-құқықтық жағынан камтамасыз ету. Ол ушш накты заңдар және заңға сәйкес актылар /каулылар, нұскаулар және т.б./ кабылдайды.
Нарықтық әкономика жағдайында мемлекеттің жоспар жасаудағы әрекеті тупкілікті өзгереді. Жоспарлаудың жаңа кұрамына мыналар кіреді: ұзак мерзімді болжау, әлеуметтік-әкономикалык дамудың индикаторлык әдіспен жоспарлау: әкономика дамуынын, өзекті проблемаларьн аныктау және оны шешу концепңияларын жасау.
Нарыктың калыптасуында акша және каржы-кредит жуйелері де маңызды рөл аткарады. Мунда айта кететін жайт, казіргі жағдайда мемлекетің әкономикамызды сауықтыру бағытындағы, каржы-кредит жуйесіндегі жургізіліп жаткан реформалары. Олар -халық шаруашылығында қолданатын икемді салык жуйесін қалыптастыру, әкономикаға тиімді әсер ететін несие саясатын жургізу, республикада ақша айналымын тұрақтандырып, оны сауыктыру.
Сонымен катар, мемлекет саладағы саясатын өзгертеді Бұл процесс екі бағытта журпзілуде. Бір жағынан, білім беру, денсаулык сактау, әкологияға сферасында курделі мемлекеттік әлеуметпк бағдарлама бекітіліп жузеге асырылуда, ал екінші жағынан нарыкқа көшуге байланысты халыкты әлеуметтік жағынан корғау шаралары да енгізілуде.
Корытынды: мемлекеттің, экономикалык кызметі кәсіпкерлерді /жеке, шағын кәсіпорындар,фирмалар және мемлекеттік кәсіпорындардын/ әкономика саласындағы әрекетін тәртіпке келтіру, реттеп отыруға саяды. Бірак ел ешбір жағдайда кәсшкерлердің іс-әрекетіне араласпайды. Нарық механизмі-бағаны және өндірісті аныктайды; мемлекет салык салуды, шығындарды реттеп отыру аркылы нарыкты уйлесімді паидалану жолдарын іздестіреді.
IV. Қазақстанда нарықтық экономикалық жүйесінің қалыптасуы мен дамуының мәселелері
3.1. Нарықтық экономикалық қалыптасу Қазақстандақ моделі.
Жалпы нарықтық экономикалық жүйе – шаруашылық шешімдерді әрбір экономиканың қатысушысы жеке дара қабылдайтын, оларға заңды мәртебе берілу қажеттілігіне, жекеменшік құқығының анықталынуына, келісім-шарт кепілдігінің сақталынуына орай жеке меншікке, экономикалық және құқықтық еркіндікке, кәсіпкерлікке, бәсекелікке негізделген жүйе. Бұл жүйеде нарықтық қатынасқа қатысушылардың «ойын ережесін» заңды түрде бекітетін құқықтық негізді қамтамасыз ету мәселесін мемлекет өз мойнына алады. Экономикалық қызмет саласында мемлекет заңнама негізінде сот міндетін атқарады. Жеке шешімдер нарықтық бәсеке жағдайында үйлестіріледі. Нәтижесінде мемлекеттің экономикалық араласуы кең өріс алады. Нарықтық жүйе ресурстарды тиімді пайдалануға және экономикалық тез көтерілуге ықпал етеді, алайда оның жағымсыз жақтары да болады. Мысалы, рынок табыс жөнінен әлеуметтік топтарды жіктеуге алып келеді
АлҚазақстан ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған институционалдық, құрылымдық реформалардың кешенді бағдарламасын жүзеге асырды. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жүзеге асырыла бастаған Қазақстандағы экономикалық реформа тәуелсіздік жарияланғаннан кейін қарқынды түрде жүргізілді. Тәуелсіздік жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық өзгерістер: 1992ж. 7 қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау) басталды. 1993ж. қабылданған Ата заңда жеке меншік құқығын мойындайтын бап еңгізілді, жеке меншік институтын қалыптастыратын реформа жүргізіле басталды және ол төрт кезеңді қамтыды.Жекешелендіру - азаматтардың немесе олардың барлық бірлестіктерінің немесе акционерлік қоғамдарының, серіктестіктерінің акциялар (пай) бөлігін жекеменшікке алу болып табылады. Меншікті мемлекет иелігінен алу дегенді мемлекеттік кәсіпорындарды меншіктің басқа түрлеріне (мемлекеттік емес) негіздеп қайта құру деп анықтауға болады.