Мэта даследвання - паглыбленае вывучэнне арганізацыі тэксту адпаведна з
камунікатыўнай зададзенасцю.
Задачы даследвання:
- Вывучыць прынцыпы і метады лінгвістычнага аналізу тэкста;
- Выпрацаваць навыкі аналітычнага прачытвання з асэнсаваннем
сукупнасці інфармацыі, пададзенай у тэксце;
- Прааналізаваць залежнасць моўнай арганізацыі тэксту ад фактараў
экстралінгвістычнага парадку (гарызантальны і вертыкальны падтэксты);
- На падставе студэнцкіх апублікаваных матэр'ялаў вызначыць
правамернасць арганізацыі тэксту (сінхронны аспект);
Брат мой!
Братка мой!
Братачка родны!
Адкажы - сам сабе адкажы:
Чым зрабіўся табе непрыгодны
Скарб бясцэнны тваёй жа душы?
Адчаго так бяздумна, бязмоўна,
Ты яго выракаешся сам?
І чаму табе так ус роўна,
Што аборай становіцца храм?
Ці таму, што калісьці падступна
Растапталі твой шчыры давер?
Што на ніве, дзе сеяў ты рупна,
Вытраўляліся ўсходы твае?
Што ў стагодзьдзях варожыя збродні
Распіналі твой лёс на крыжы?
Брат мой!
Братка мой!
Братачка родны!
Адкажы - сам сабе адкажы!
Жыў ты ў горы, змагаўся ў няволі
І канаў, і сыходзіў крывёй,
І жывым ты гарэў, а ніколі
Не саромеўся мовы сваёй.
Схамяніся ж, ачніся, агледзся!
Ды разваж, ды падумай як след:
Што пакінеш ты з поля ў налецце?
З чым нашчадкі пакажуцца ў свет?
Ці ты верыш, што род твой бясплодны
І свой лёс прамяняў на чужы?
Брат мой!
Братка мой!
Братачка родны!
Адкажы - сам сабе адкажы!
Гласарый вершу:
1. Абора - 1, - ы, мн. -ы, абор, ж. (уст.) - тонкія вяровачкі ў
лапцях, якімі абмотваюцца анучы.
Абора - 2, мн. -ы, абор, ж. (уст.) - хлеў для кароў, кароўнік.
(Словы маюць розныя значэнні, але супадаюць арфаграфічна і арфаэпічна і
з'яўляюцца амонімамі).
2. Рупна (прысл.) - рупны (руплівы), - ая, - ае. Яны імкнуцца зрабіць
як мага больш і лепш; дбайны, клапатлівы, старанны.
3. Вытраўляць - (травіць) - таптаць (лугі, палі), з'ядаць пасевы,
рабіць патраву;
4. Налецце (налета) - (разм.) - 1. Будучым летам, у будучым годзе. 2.
Месца для захавання насення, збожжа.
5. Збродні - (зброд) - людзі, каторыя належаць да разбэшчаных,
злачынных, антыграмадскіх элементаў.
6. Падступна - паступова, па крысе.
7. Схамянуцца - 1. раптам узгадаць што-небудзь, хутка заўважыць
недахоп, памылку. 2. Схапіцца.
Экстралінгвістычная сітуацыя верша Ніла Гілевіча "Адкажы!" абумоўлены
моўнай сітуацыяй, якая склалася ў краіне за апошнія некалькі стагоддзяў. З
1588 года падчас ўваходу Беларусі ў Вялікае Княства Літоўскае беларускае
мова пачала выкарытсоўвацца ў самых разнастайных грмадскіх сферах: у
законадаўстве, дзяржаўнай перапісцы, свецкай і рэлігійнай літаратуры, на
ёй вяліся казанні ў уніяцкіх царквах. ВКЛ было вялікай і магутнай
дзяржавай з высокаразвітай эканомікай, культурай, адукацыяй, навукай. З
Польшчай яна ўтварала федэрацыю, у якой наша дзяржава мела сваё
заканадаўства, дзяржаўны апарат, войска, дзяржаўную мову — беларускую.
Федэрацыя звалася Рэч Паспалітая. Яна была заваявана трыма манархіямі —
Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай у 1772,
1793 і 1795 гадах. Вялікае Княства Літоўскае аказалася пад уладай Расіі.
Польшча старалася апалячыць беларусаў, а Расія — русіфікаваць. У 1697
годзе польскім соймам была прынята пастанова, паводле якой у Вялікім
Княстве Літоўскім забаранялася ўжываць беларускую мову ў справаводстве
судоў і іншых устаноў. XVIII стагоддзе нашмат бяднейшае на беларускія
моўныя помнікі, з таго часу захавалася толькі невялікая колькасць
дакументаў, напісаных галоўным чынам на Усходніх землях - некалькі твораў
рэлігійнага зместу, ананімныя вершы, "Катэхізіс" С. Буднага.
Расійскім урадам у 1820 годзе быў зачынены універсітэт у Полацку, а ў
1832 годзе — езуіцкая акадэмія ў Вільні. У 1840 годзе было забаронена
карыстацца у судах Літоўскім Статутам, напісаным на беларускай мове. Назоў
нашай Бацькаўшчыны — Літва — быў заменены на Паўночна-Заходні край.
Адначасова Масква пачала няўхільна называць Літвой толькі балцкую Жмудзь,
за якой гэта назва і замацавалася. У 1867 годзе расійская ўлада
забараніла ўсякі друк на беларускай мове.
У 1933 годзе была праведзена «рэформа» беларускага правапісу і граматыкі —
з мэтаю наблізіць беларускую літаратурную мову да рускай. У Заходняй
Беларусі, якая аказалася пад Польшчай, у 1920 годзе было больш за 500
беларускіх школ, а ўжо ў 1925 годзе не засталося ніводнай. Былі зачынены
беларускія настаўніцкія семінарыі. У 30-х гадах фізічна была знішчана
бальшавікамі беларуская інтэлігенцыя, асабліва пісьменнікі і дзеячы
беларускай культуры, а ў пасляваенныя гады, асабліва ў перыяд
брэжнеўшчыны, масава закрываліся беларускія школы, без рэферэндумаў, згоды
бацькоў і дзяцей праводзілася татальная русіфікацыя нацыі. Згодна з
рэформай 1933 г. у беларускую мову было уведзена ля трыццаці фанетычных і
марфалагічных асаблівасцяў, чужых нашай мове. Паступова ў беларускую мову
пачаў уводзіцца расейскі слоўнікавы матэрыял. Уводзіліся марфалагічныя,
сінтаксічныя і фразеалагічныя асаблівасці рускай мовы. Не ўжываліся словы
тыпу «дэнацыяналізацыя», «асіміляцыя», «русіфікацыя» і г.д.
Пры дапамозе жыварэзання мовы спрабавалі зрабіць беларускую мову бляклай
копіяй рускай. Копія заўсёды горшая за арыгінал, а таму ад яе адмаўляліся.
«Зліццё» і «прыпадабненне» моваў прывяло да росквіту моўнае хімеры —
«трасянкі». У ёй беларуская і руская мовы перамешваюцца да
непазнавальнасці. З часам «пазычанае» пачынала ўспрымацца як сваё, а сваё
выштурхоўвалася з мовы.
Аўтар верша звяртаеецаа да беларусаў з просбай адказаць самаму сабе,
Чым зрабіўся табе непрыгодны
Скарб бясцэнны тваёй жа душы?
Бо нацыянальную самасвядомасць трэба ў першую чаргу абудзіць у сабе, бо
чалавек не мае права патрабаваць павагі да сваёй мовы ад іншых, пакуль сам
не пачне паважаць і шанаваць яе, пакуль не пераканае сябе ў тым, што ён
беларус, і што ён сам ня мусіць саромецца сваёй мовы. На працягу вякоў
нацыянальная самасвядомасць генетычна ўстаранялася, таму і зрабілася
другараднай. Тое, што аўтар пытаецца, чым жа родная мова зрабілася
беларусу непрыгоднаю тлумачыцца сённяшняй сітуацыяй у грамадстве, дзе з
беларускай мовы робяць экзотыку, і чалавек, які шчыра імкнецца размаўляць
па-беларуску ў штодзённым жыцці, сутыкаееца з непаразуменнем і для яго
робіцца немагчымым рэалізавацца альбо нейкім чынам уладкавацца ў жыцці.
Беларускую мову аўтар называе скарбам, бо мова - гэта невычэрпнае багацце
краіны, якое хавалася ад народа у Рэчы Паспалітай, у Царскай Расіі, у
савецкія часы.
Аўтар папракае беларуса, што тое, што той бяздумна (абсалютна не
карыстаючыся розумам) і бязмоўна, падпарадкоўваючыся таму ладу жыцця, які
ўсё жыццё яму навязвалі, без пратэсту выракаецца роднай мовы. Мова
ставіцца на адну дошку з маці і радзімай, з тым, што можа быць для
чалавека самым дарагім, бо выракчыся можна толькі нечага самага дарагога.
Хоць верш быў напісаны ў 1980 годзе, але на сённяшні дзень з'ява выракання
народам роднай мовы вельмі актауальная, аб чым сведчыць рэферэндум 1996
года, калі народ добраахвотна згадзіўся паставіць беларускую мову на адзін
узровень з рускай.
Асаблівую пазіцыю займае ў вершы слова "брат", якое мае парадыгматычныя
здольнасці і сваю сінтагматычную рэалізацыю:
Брат - 1. Сын у адносінах да другіх дзяцей гэтых жа бацькоў.
2. Усякі чалавек, якога яднае з тым, хто гаворыць, агульнасць радзімы,
класавых інтарэсаў, становішча.
3. Форма сяброўскага звароту да мужчыны (разм.).
4. Член рэлінійнай секты, абшчыны, манах (звычайна ў звароце).
У вершы слова брат сінтагматычна рэалізуецца ў другім значэнні. У пэўных
выпадках пры дапамозе класічнай формы перадаюцца аддценні фамільярнасці,
сяброўскай грубаватасці і непасрэднасці. Памяншальныя суфіксы могуць
надаваць словам розныя экспрэсыўныя аддценні: павага, ласкальнасць.
(Братка, братачка). Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі назоўніка часта не маюць
значэння памяншальнасці альбо павелічальнасці, што значыць, што яны
звязаныя не з колькаснымі паказчыкамі прадметаў і з'яў, а з разнастайнымі
якаснымі іх асаблівасцямі.
Вялікае значэнне ў дадзеным тэксце мае лексічны паўтор комплексу звароту.
Ён стварае кальцо страфы (сказ пачынаецца і заканчваецца аднымі і тымі ж
словамі). Капазіцыйны стык - паўтарэнне ў пачатку новай страфы словаў,
якія заканчваюць папярэдні сказ.
Па сваёй структуры верш уяўляе сабой комлекс рытарычных пытанняў. Паводле
азначэння, рытарычнае пытанне - гэта пытальны сказ, які выражае
сцьвярджэнне або адмаўленне і не патрабуе адказу. Ужываецца як прыём
стварэння ўрачыстых, узнёслых паэтычных тэкстаў. У вершы рытарычнае
пытаннне рэалізуе экспрэсіўную функцыю ўздзеяння на свядомасць чытача,
спробу ўплыву на яго думку.
Загаловак верша мае напрыканцы клічнік, што ўвогуле, даволі рэдкая з'ява
для загалоўка. У даддзеным выпадку яго можна разглядаць як форму загаднага
ладу. Аўтар не проста патрабуе адказу на свае пытанні, а выказвае сваё
абурэнне і незадаволенасць моўнай сітуацыяй у краіне. Ідзе графічная
рэалізацыя экспрэсіўнасці загалоўку.
Прадметам размовы ў вершы зьяўляецца беларуская мова. Хаця само слова
"мова" у вершы было ўжыта толькі адзін раз, для яго ў вершы існуе цэлы рад
кантэкстуальных сінонімаў: скарб, душа, абора, храм, давер, усходы, лёс,
крыж.
Цэнтральную пазіцыю ў вершы займаюць кантэкстуальныя супастаўленні:
І чаму табе так ус роўна,
Што аборай становіцца храм?
абора - храм
Што ў стагодзьдзях варожыя збродні
Распіналі твой лёс на крыжы?
збродні - крыж.
Паводле прынцыпу ўзроўневага прыкладу да аналізу тэксту вылучаецца
фанетычная яго арганізацыя - асананс, як марфалагічная асаблівасьць -
форма загаднага ладу. Тэкст вельмі адметны і сінтаксічна - ён цалкам
быдуецца на пабуджальных сказах з клічнікамі і рытарычных пытаннях.
У вершы можна таксама вылучыць гарызантальны і вертыкальны кантэксты.
Паводле гарызантальнага кантэксту аўтар патрабуе ад беларуса тлумачэння
яго абыякавасці да роднай мовы. Паводле вертыкальнага - паўстае
гістарычная карціна генетычнага выкаранення нацыянальнай свядомасці
беларусаў.
Прагматычная функцыя вершу ў першую чаргу пабуджальная, а потым ужо
эмацыянальная. Аўтар паказвае сваё абурэнне моўнай сітуацыяй у Беларусі,
імкнецца прымусіць сваіх суачыннікаў задумацца над лёсам сваёй мовы.
Паводле камунікатыўнай зададзенасці верша Ніла Гілевіча "Адкажы!" можна
прапанаваць паралельны тэкст - верш Пімена Панчанкі "Родная мова":