«Якой паказвалася вайна Вялікая Айчынная ў гады вайны, першае пасляваеннае дзесяцігоддзе? Жахлівай, страшэннай, разбуральнай. Пра гэта творы Петруся Броўкі, Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанкі з трагедый ным сюжэтам, вострым канфліктам, смерцю ні ў чым не вінаватых людзей. Нават дзяцей не шкадавалі фашысты. Пра гэта балада Куляшова аб дзецях — фашысцкіх заложніках, расстраляных за тое, што бацька іх — камандзір партызанскага атрада. Да гэтага часу нас хвалююць радкі пра тое, як цэліўся кат-фашыст у льняную галоўку хлопчыка. Хіба можна дараваць такое катам? Не менш трагедыйная і балада Петруся Броўкі «Надзя-Надзейка». Яна напісана нібыта пра нас, маладых людзей, якім падараванае права жыць на зямлі, дыхаць адносна чыстым паветрам, кахаць і быць каханымі. Усім гэтым магла валодаць і Надзейка. Ды адабралі ў яе гэтае права чужынцы, закатавалі, загубілі жыццё, якое яшчэ толькі-толькі пачыналася. Нельга спакойна ўспрымаць і споведзь пра подзвіг савецкага афіцэра, камандзіра, які кладзецца на тугія скруткі дроту (канешне, гэта мастацкі вобраз, перавелічэнне, створаная фантазіяй аўтара карціна), каб па яго спіне прайшлі «тысячы пыльных салдацкіх ботаў» і скіраваліся далей, на Захад, да перамогі над ворагам. У вайну не змог дапісаць сваіх арыгінальных, філасофскіх раманаў пра тое, як страшэнная навала разбурае чалавечыя душы, раз'ядноўвае ўвогуле добрых, аднолькава мыслячых людзей, робіць з іх злачынцаў, прымушае ўзяцца за зброю аратых, сейбітаў К.Чорны. У рамане «Млечны шлях» немцы застаюцца немцамі, выдаюць за партызанаў паляка, беларусаў і іншых выпадковых спадарожнікаў, як толькі ў хату Мікалая Сямагі заяўляецца атрад карнікаў. Так распаўся чалавечы калектыў пад зорным небам. Але не ўся праўда пра вайну была сказана да Быкава, да таго, як з'явіліся яго аповесці «Жураўліны крык» і «Трэцяя ракета» ў самым пачатку 60-х гадоў. Пісьменнікі абмяжоваўліся паўпраўдай, шэптам гаварылі і амаль не пісалі пра нечуваныя страты, панесеныя беларусамі ў час вайны. Ім не ставала мужнасці, каб сказаць, што на вайне былі смяротнікі, якім загадвалася цаной жыцця спыняць фашысцкае войска. Пра такое — «Жураўліны крык». Пра гонар вайсковы і антыгуманныя рашэнні камандавання гэты твор. Пра мёртвых маладых і больш-менш сталых людзей, якім так хацелася жыць. Пра людзей, запісаных у ліхадзеі і ворагі народа (Віцька Свіст, Пшанічны), якія гінуць адзін героем, а другі — здраднікам. Пра маладога, зялёнага Глечыка, падобнага на падбітага, зраненага жураўку, які выбіваецца з сілаў, стараецца дагнаць клін і не можа. Гэта твор пра тое, як розныя выпешчаныя сынкі тыпу Аліка Аўсеева цаной здрады прысязе і Радзіме хацелі выжыць. Складаная вайна. Драматычныя абставіны. Розныя характары. Не армія, не батальныя сцэны, не камандзіры — найвялікшыя стратэгі (іх Сталін са сваёй камандай многіх перастраляў перад вайной), а радавыя ўдзельнікі падзей ды і радавыя, непрыкметныя, зусім не выключныя падзеі ў цэнтры і гэтай, і многіх іншых быкаўскіх ранніх аповесцей. Праўда вайны паўстала з пункту гледжання акопнага чалавека, лейтэнанта. I вельмі суровая і змрочная яна аказалася. I няўгодная некаторым чыйоўнікам, якім хацелася, каб мінулыя падзеі (мы ж перамаглі, навошта «згушчаць трагічныя фарбы») паўставалі перад чытачамі ў арэоле славы і гераізму. Ад спакусы паказваць вайну менавіта такой не ўстрымаліся многія беларускія і рускія пісьменнікі. Не ўстрымаўся наш Шамякін, раман якога «Глыбокая плынь» пра партызанскі рух на Беларусі аказаўся аблегчаным, неглыбокім па філасофскім асэнсаванні таго, што рабілася ў страшэнныя гады нямецкай акупацыі. Ды і героі былі аднатыпныя: партызаны — мужныя і бясстрашныя, партыйныя лідэры — геніяльныя, выдатныя аратары і патрыёты. Нават раман Івана Мележа «Мінскі напрамак» выдае жаданне пісьменніка падфарбаваць падзеі ў ружовы колер, згладзіць вострыя маральна-этычныя канфлікты.
А Васіль Быкаў усё больш і больш нарошчваў патэнцыял сваёй да болю праўдзівай і вострай прозы пра мінулую вайну. Больш трагічнымі станавіліся падзеі. Экстрэмальнымі (надзвычайнымі) — як пра гэта пішуць літаратуразнаўцы. Часта людзі аказваліся сам-насам з невыноснымі, жудаснымі падзеямі, калі маглі спадзявацца толькі на сябе. Так, як у аповесці «Знак бяды». Прычым многія героі — простыя сяляне, рабочыя. Іх выхоўвала савецкая ўлада жыць у мірны, а не ў ваенны час. Яны не нажылі капіталу. Страцілі здароўе на сваёй няўдобіцы (Галгофе — у аповесці «Знак бяды») і калгаснай зямлі. Нават сам Чарвякоў, што выпадкам прыпыніўся каля хутара Яўхімаўшчына, здзівіўся, як бедна жывуць Петрак і Сцепаніда Багацькі, даў ім, колькі змог, грошай. I вось вайна. Немцы на пастоі. Гергечуць па-свойму, заганяюць былых гаспадароў у хляўчук. Шныраць у пошуках гарэлкі, ежы, дакараюць даваеннымі дзеямі былых актывістаў, прыстаўляюць да сценкі, імітуючы расстрэл, паліцаі. Усё гэта павінны былі выцерпець, перанесці, перажыць былыя парабкі, крыху сагрэтыя савецкай уладай, прывучаныя да таго, што яны таксама людзі. Што рабіць ім, пакутнікам, у такой невыноснай сітуацыі? Шсьменнік сцвярджае, што шляхі супроцьстаяння фашызму народа ў вайну маглі быць рознымі. Два з іх паказаны і ў гэтай аповесці: Сцепаніда Багацька кідае ў калодзеж фашыстоўскую вінтоўку (можа, у далейшым згадзіцца), выдойвае на зямлю малако, каб не дасталося чужынцам, выменьвае на апошняга парсюка бомбу (можа, некалі спатрэбіцца, калі не ёй, то іншым) і, нарэшце, так і не скораная, гіне ў падпаленай самой ёю хаце, гіне пад крыкі і лаянку паліцэйскіх, што прыйшлі шукаць бомбу і арыштоўваць яе. Шлях Сцепаніды — шлях актыўнага супроцьстаяння, шлях бескампраміснасці.
Петрак Багацька спачатку выбірае іншы шлях: ён стараецца дагадзіць новай уладзе, прымірыцца з ёю, адкупіцца ад яе гарэлкай, пачастункамі. Яго апанавалі надзеі, што ўсё можа наладзіцца і ў новы скрутны час. Ён не хоча кровапраліцця, а хоча толькі аднаго — мірна, ціха жыць, працаваць на зямлі. Калі яго не будуць чапаць, ён усё аддасць, з усім звыкнецца. Але чужынцы і больш свае (паліцаі) не даюць чалавеку спакою. Не хапае пачастункаў, каб адкупіцца ад сваіх і чужых, што прачулі, што на Яўхімаўшчыне можна пажывіцца, пачаставацца. Даведзены да адчаю, Петрак выпрамляецца духоўна, мацнее фізічна. Ён ідзе да новых гасцей з месца схованкі гарэлкі, як у смяротны бой, кідае ў вочы катам словы праўды пра іх, пратэстуе супроць іх чорнай сілы. Прывязаны да каня, ён бяжыць за ім следам у мястэчка, на сваю Галгофу. I наўрад ці выжыве. Не вытрымае яго сэрца здзеку. Так адны пасярод вялікай і страшэннай вайны гінуць людзі. Звычайныя, простыя. Якіх ніхто не зможа зрушыць з ix зямлі.