Натрий нитраты NaN03азот қышқылын өндіргенде қосымша өнім ретінде шығады. Тыңайтқыш ретінде қолданылады.
Натрий гидрокарбонаты NaHCOs ерітіндіден үсақ кристалл түрінде, кристалдық сусыз бөлініп шығатын зат. Ерігіштігі нашар, қыздырғанда қүрғақ түрі де, еріген түрі де былай айрылады:
2 NaHCO3=Na2CO3+CO2+H2O
Натрий гидрокарбонаты ас содасы деп атап медицинада,
кондитер өнеркөсібінде пайдаланады.
Натрий карбонаты не сода, химиялық онеркәсіп өндіретін заттардың маңыздысының бірі; сусыз түрін Na2CO3 кальцинирленген сода, кристаллогидрат түрін Na2CO3-10H2O кристалдық сода дейді, кристалдық сода ауада ашық қалса сусызданады.
46.Мыс топшасы. 1-В тобы. Бірінші қосымша топқа - мыс, күміс және алтын жатады. Бүл қосымша топтағы бірінші элемент мыс болғандықтан бірінші қосымша топты мыс топшасы деп те атайды. Бұл элементтер үлкен периодтардың тақ қатарына орналасқан.
| / |
Мыс. Мыс кейде сап күйде кездескенмен негізінен қосылыстар құрамында болады. Мыс кендеріндегі оның маңызды минералдары — мыс жылтыры — Cu2S, мыс колчеданы - CuFeS2, сирегірек кездесетіндері куприт — Си2О, малахит -Cu(OH)2CuCO3.Мысты өндіруде пирометаллургиялық және гидрометаллургиялық процесстер қолданылады.
Мыс электр сымдарын жөне кабель жасау үшін қолданьшады, сонымен қатар машжналар мен аппараттар жасау үшін пайдаланатын әртүрлі қүймалардың құрамына кіреді. Мыс қүймаларының ііпіндегі ең маңыздылары мыналар: (90 %• Си, 10 % Sn)r томпак (90 % Си, 10 % Zn), мельхиор (68 % Си, 30 % Ni, 1 % Mn, 1 % Fe), нейзильбер (65 % Си, 20 % Zn, 15 % Ni), латунь (60 % Си, 4ft % Zn) жөне тиын жасауға қолданылатын қүймалар.Мысты 375 °С дейін қыздырғанда, СиО одан жоғары температурада Си2О-ға айналып кетеді. Қүрғак, галогендер қальшты температурада эсер етпейді. Су буы бар жерде фтор, бром және хлор мысты тотықтырады. Мысты қыздырса, хлорда және күкіртте жанып, CuCl, Cu2S айналады.
Сутек, коміртек, азотпен мыс тікелей реаіщияласпайды. Жоғары температурада кеміртекпен Cu2C — карбид түзеді.
Мыс (сол сияқты күміс пен алтын да) металдардың кернеу қатарында сутектен кейін орналасқандықтан, оғай тек анионьшың тотықтырғыш қасиеті бар қышқьшдар ғана эсер ете алады. Қышқылдардың іпіінде мысты жақсы ерметін концентрленген күкірт қышқылы (қыздырғанда) мен сүйытылған және концентрленген азот қышқылы:
Си + 2H2SO4 = CuSO4 + SO2T + H2O
Си + 4HNO3 = Cu(NO3)2 + 2NO2t + 2H2O
Бірваленттімыстыңкoсылыстары— мыстың(I) оксидіСи2О(димысоксиддепаталады) табиғаттакездеседі. Қолданалуғадаболады.Си2Осәлнегіздікқасиетібар, бірақсудаерімейді, жанамажолменалынғанСиОНтасудаерімейтінзат.
Си2О- қызылтүстішыныжасауға, кемелердіңсуғабатыптұратынжерінбояуғақолданылады. Мыстың(I) оксидіментұзқышқылыреакцияласқанкездемыс (I) хлоридініңСиСІтүссізерітіндісітүзіледі, осығансуараластырсақ, олсудаерімейтіндіктен, ақтұнбатүріндешөгеді. Табиғаттакездесетінмысжылтыры Cu2S, мыспенкүкірттікелейқосылғандатүзіледі.
Cu2O амфотерліболғандықтан, күштісілтілерменәрекеттескендеқышқылдыкқасиеткөрсетіпкуприттертүзеді.
Еківаленттімыстыңкрсылыстары. Мыс (II) оксидіCuO (оксидмыс (II)) — мыстыашықауадақыздырсақаратүстіоксид- CuO айналады.
Мыс (II) гидроксидіCu(OH)2 — еківаленттімыстұзы
сілтіменөрекеттескендетүзіледі.Мыс (II) гидроксидікөктүсті, судаеруіқиынзат, өлсізнегіздіккасиетібар. Аздапқыздырғанныңөзінде-ақайрылыпмыс (I) оксидінжәнесутүзеді.
КүмІС. Күмістабиғаттасапдербескүйдежөнеқосылыстарқұрамындакездеседі. Қосылыстарыныңмаңыздысыкүмісжылтыры - аргентитAg2S (мысжәнеқорғасынкендеріндекездеседі).
КүміскендеріОралда, Қазақстанда, Алтайда, Кавказдажәнет.б. жерлердебар.
Күміс түздарының маңыздылары:
Куміс нитраты AgNO3, оны ляпис деп те атайды. Түссіз мөлдір кристалдар, суда жақсы ериді. Бүл түз айна жасауда, гальванопластикада, фото жүмысында және медицинада кішкене жаралардың аузын күйдіріп бүрістіруге қолдананады.
Куміс бромиді AgBr — фото пластинкалардың, қабыршақтарды жөне фото қағаз бетіндегі жарық сезгіш қабатының қүрамына кіреді. Жарық әсерінен бүл түз айрылып қүрамындағы күміс өте ұсақ түрде қара түсті болып бөлініп шығады.
Алтын. Алтын табиғатта сап түрде кездесетін металл. Алтынның үсақ түйірлері кварц ішінде, немесе кварц қүмы арасында шашыраңқы күйде болады. Алтынның табиғаттағы қосылысы алтын теллуриді (калаверит) AuTe4 қүрамында және мыстың, қорғасынның сульфид кендерінде болады.
Алтын Сібірде, Оралда жөне Орта Азия мен Қазақстанда да кездеседі.
Алтынның (III) оксиді Аи2Оз - қара қоңыр, Аи28з - кара. Аи(ОН)3-күрең түсті барлығы қатты заттар, суда еритіні тек АиС13.
Алтынның (III) гидроксиді Аи(ОН)3 амфотерлі зат. сілтілерде және қышқылдарда еріп аниондық комплекстер түзеді.
40. Азот. Жаратылыста азот дербес күйінде және қосылыс қүрамында кездеседі. Барлық химиялық элементтердің ішінде (инертгі газдарды санамағанда) осы жалғыз азот, басқа элементтермен қосылғысы келмегендей, олардан аулақ дербес күйде атмосферада болады. Жер қыртысының 1т салмағына Ікг азот келеді, бірақ бұл азот негізінде органикалық қосылыстар түрінде болады.
Жер шарының кей жерлерінде Оңтүстік Америка (Чили), Закавказье, Орта Азияда азоттың минералдық қосылыстар түрінде бірқатар қорлары бар (NaNOa, KNOs түрінде). Азот белок заттарының қүрамында болады. Азоттың атомдарымен иондары күн атмосферасынан табылған. Уран мен нептунда ол аммиак түрінде кездеседі, •
Алу жолдары. Азотты өндірісте сұйытылған ауадан, оттекпен екеуінің қайнау температураларының айырымы 12,8 °С (О2=-183°С, N2=-195,8°C) пайдаланып ажыратып алады. Азот пен оттекті ажырату үшін бүларды бірге конденсациялайды.
Қайнау температурасы жоғарырақ сүйық оттектің буы, қайнауы төмен сүйық азотпен жанасқанда конденсацияланады. Оттек буының конденсациялануы кезінде бөлініп шығатын жылу есебінен сүйық азот буға (газға) айналады. Осы айтылғанды бірнеше мәртебе қайталаса, газ күйінде азот, сүйықтық түрінде таза оттек алынады.
Азот аз мөлшерде, дабораторияда керек болған кезде, оны мына әдістердің бірімен алады.
1.Аммиакты қыздырған мыс оксидінің арасымен
өткізеді;
ЗСиО + 2NH3 = 2Cu + ЗН20 + N2
2.Аммоний нитритін айырады:
NaNO2 + NH4C1 = NaCl + NH4N02 NH4NO2 = 2H2O + N2
3.Ауанықыздырғанмысқиқымыныңарасымен
өткізгенде, ауадағыоттекмыспенқосылысыпқалыпқоядыда,
азотөтіпшығады.
Қасиеттері. Тазаазот - түссіз, иіссіз, дәмсіз, судаазеритін(100:2) газ. Ауадансәлжеңілірек: 1 лсалмағы1,25 г.
Химиялыққасиетіжағынаназотинертті, қалыптыжағдайдаолреакцияласпайды. ИнерттілігіекіатомдымолекуласыныңN2өтеберіктігінебайланысты; бүлмолекуланыайыруүшін 711,2кДж/мольэнергияжүмсаукерек. Азотты 3000°С дейін қыздырганда да молекулалық азоттың 0,1% ғана диссоциацияланады.
N2 молекуласының берік болу себебі ондағы атомдар үш
байланыспен біріккен (N=N ); оның бір байланысы а- типті,
екеуі п - типті болады.
Азот қалыпты жағдайда тек қана литиймен, ал қыздырғанда басқа металдармен жөне кейбір бейметалдармен әрекеттесіп, тотықтырғыштық қасиет көрсетеді, тек фтор мен оттекпен әрекеттескенде ғана тотықсыздандырғыш болады.
Азотты электр шамдарын толтыруға қолданады, бірақ ауадан алынатын азоттың дені синтетикалық аммиак, кальций цианамидын синтездеу үшін жүмсалады.
44.Тиокукірт к ышкылы H2S2O3— бос күйде белгісіз, аламыз деп талаптанғанда айырьшып кетеді.
H2S2O3 - H2SO3 + 2S
Тиосульфаттар - түссіз, суда жақсы еритін, түрақты түздар, барийдің түзы қиын ериді, күмістің түзы нашар ериді. қышқылдар әсерінен айырыла бастайды, маңыздысы натрий тиосульфаты.
Натрий тиосульфаты Na2S2O3*5H2O түссіз, 48,5°С-та балқып, өзінің кристалдық суында еритін зат, аса қанық ерітінді түзуге бейімділігі бар.
50. Алюминий.АлюминийIII-периодтың элементі, осы периодтың s-элементі. Осы бағытта айтылған элементтердің валенттік