Вышэйшы гродскі суд (ваявод, страст, дзяржаўцаў) павінен быў, атрымаўшы скаргу на пастанову ніжэйшага суда, не пазней чатырох тыдняў прыбыць на сваё месца або даручыць сваім бліжэйшым намеснікам – кашталяну, маршалку, харужаму – разгледзець справу па апеляцыі. Апеляцыі на рашэнні вышэйшага гродскага суда падаваліся ў Галоўны суд: “…по жалующейся стороне их рассмотрение и решение показалось бы вынесенным не в соответствии с правом, тогда та сторона жалующаяся будет иметь право по такому делу подать апелляцию и отзыв в главный трибунальный суд” (Статут 1588 г., р. IV, арт. 37).
Такім чынам, галоўная роля ў замкавым судзе належала службовым асобам мясцовай адміністрацыі. Аднак сам факт уключэння ў склад гродскага суда прадстаўнікоў мясцовых феадалаў, а затым суддзі і пісара, якія таксама былі прадстаўнікамі мясцовых феадалаў, але ўжо валодалі прававымі ведамі, сведчыць пра пэўныя зрухі ў судаводстве, развіцці права, панскі суд пачаў аддзяляцца ад адміністрацыі і ўзнікла неабходнасць мець спецыяльныя юрыдычныя веды.
Справаводства замкавага (гродскага) суда вёў пісар.
Дастаўка заяў і выкананне рашэнняў суда ажыцяўляліся павятовымі вознымі і судовымі прыставамі[13].Пры замкавым судзе знаходзіўся кат, была турма, у якой утрымліваліся зняволеныя па рашэннях замкавага, земскага і Галоўнага судоў. Важнай функцыяй замкавага суда было выкананне прыгавораў і рашэнняў іншых судоў.
У кампетенцыю гродскага суда ўваходзілі і некаторыя адміністрацыйныя функцыі: у час работы сваёй сесіі і сесіі земскага суда ён вызначаў дом для судовага пасяджэння, а затым размяркоўваў кватэры для членаў земскага суда і іншых чыноўнікаў, якія прыязджалі на сесіі, ажыццяўляў рашэнні земскага, Галоўнага суда і іншых судовых органаў, фіксаваў завяшчанні, акты падараванняў, куплі-продажу, залога, займу. Іскавыя патрабаванні бакоў, рашэнні суда, заявы вознага і інш. асоб па забеспячэнне доказаў, розныя натарыяльныя дзеянні заносіліся ў актавыя кнігі, якія вяліся ў гродскім судзе.
Як ужо было адзначана, апеляцыі на рашэнні гродскага суда перадаваліся ў Галоўны суд. Ў гэтым выпадку выкананне рашэнняў гродскага суда прытрымлівалася. Аднак калі пры разглядзе справы па згодзе аднаго з бакоў іншы даваў прысягу ці сам апелянт прызнаваўся ў судзе, а таксама ў некаторых іншых выпадках у адпаведнасці з заканадаўствам апеляцыя ў Галоўны суд забаранялася[14].
Шляхціцаў і іншых асоб, якія ўчынілі злачынствы ў час ваеннай службы, маглі судзіць службовыя асобы каманднага саставу арміі – гетман, ваевода, кашталян, маршалак, харужы – у залежнасці ад часу і месца злачынства, асобы злачынцы і пацярпелага і цяжкасці злачынства (Статут 1588 г., р. ІІ, арт 6, 8).
2. Найбольш тыповым, аддзеленым ад адміністрацыі саслоўным судом для шляхты быў земскі павятовы суд[15]. Яго ўзнікненне на Беларусі адносіцца да першай паловы XVI ст. Аднак да 60-х г. г. суддзі гэтага суда прызначаліся.
У асноўным ён разглядаў грамадзянскія іскі і крымінальныя справы па абвінавачванням шляхты. Земскі суд выконваў таксама функцыі натарыята, запісваў скаргі на незаконныя дзеянні службовых асоб павета. Канчатковае прававое афармленне земскага суда праведзена Бельскім прывілеем 1564 г. і Статутам 1566 і 1588 г. г. (“Якож за волею и допущением нашима позволеньем рад наших обраны на то были через них же самих и с посродку тых же станов особы певные, рады наши маршалковы земскiе, хоружiе и иные особы роду i народу шляхецкого, до которих справ чужоземских, которые заседим не о днем оправили тот статут старый, але теж новым кшталтом некоторые розделы звлаща судового то становили и написали … на том сейме великом вальном Бельском в одно ровное право в однакiй а не инайший суд моц и поступки судовые и послушенства…”[16].
У састаў земскага суда ўваходзілі суддзя, падсудак і пісар, якія выбіраліся на з’езде з павятовай шляхты. На кожную пасаду з’езд вылучаў чатырох кандыдатаў з мясцовых аселых шляхціцаў-хрысціян (“веры годных”), якія валодалі беларускай граматай, ведалі права і не займалі духоўных і дзяржаўных пасад. “А мы с тех четырех одного, который нам приглянется и понравиться, выберем на место таго умершего вряднiка не откладывая установили и прывилеем на тот врод пожизненно либо до повышения с милости нашей на иную какую высшую должность или достоинство должны его утвердить”[17]. Такім чынам прызначэнне асоб на пасады земскага суда ў апошнім выпадку залежала ад волі гаспадара.
Законам не быў дакладна вызначаны ўзроставы цэнз, але звычайна патрабавалася, каб асоба не была маладзей 23 гадоў. На першай сесіі новы суддзя публічна прысягаў, што будзе судзіць справядліва, не зважаючы на грамадскае і матэрыяльнае становішча людзей, асабістыя адносіны да іх. Яшчэ адным патрабаваннем да суддзяў было тое, што ім забаранялася сумяшчаць сваю працу з іншай службай (на духоўная ці дзяржаўнай пасадзе).
Справы ў земскім судзе разбіраліся пасесійна. Сесіі збіраліся тры разы на год: трохкрольская ў студзені, траецкая ў чэрвені і міхайлаўская ў кастрычніку – і працягваліся кажная тры-чатыры тыдні.
Судаводства вялося на падставе Бельскага прывілея 1564 г. і Стутаў ВКЛ 1529, 1566, 1588 г. г. на старабеларускай (да к. XVII ст.), а пазней на польскай мовах.
Калі на судзе сярод прысутных былі людзі, дасведчаныя ў пытаннях права, то суддзі запрашалі іх да “рассудку праўнага”. І яны мелі дарадчы голас пры вынясенні судовых пастаноў. Кожны, хто быў на судзе, мог сказаць тое, што ведаў па разглядаемай справе, выказаць свой погляд на яе.
Рашэнні земскага суда можна было абскардзіць у Галоўны ці гаспадарскі суд. падача апеляцыйнай скаргі прытрымлівала выкананне рашэнняў ці прыгавораў земскага суда. Як ужо было сказана, усе справаводства знаходзілася ў руках пісара. Яму таксама дапамагалі подпіскі, колькасць якіх вызначаў сам пісар. Прычым, ён жа нес асабістую адказнасць за дакладнасць усіх актаў земскага суда, якія выдавала канцылярыя.
Такім чынам, стварэнне земскіх судоў сведчыла пра важны этап у развіцці судовага ладу і права ў феадальным грамадстве. Іх заснаваннем быў пакладзены пачатак арганізацыі судовай сістэмы на новай тэарэтычнай аснове раздзялення ўлад, бо яны былі першымі судамі, цалкам аддзеленымі і незалежнымі ад мясцовай адміністрацыі. Іх узнікненне стала магчымым дзякуючы стварэнню шырокага пісанага права, што ў сваю чаргу выклікала неабходнасць новай прафесіі – юрыста.
3. Другім судом, аддзеленым ад органаў дзяржаўнага кіравання, быў падкаморскі суд. У кампетэнцыю гэтага суда ўваходзілі, выключна, справы па спрэчках аб межах землеўладанняў феадалаў, бо такія справы цікавілі і былі ў цэнтры ўвагі саміх землеўладальнікаў і дзяржаўных органаў. Асабліва шмат такіх спраў знаходзілась ў гаспадарскім судзе, які не быў ў стане іх сваечасова разглядзець. Каб пазбавіца ад цяжкасцей у вырашэнні гэтых спраў, у 1565 г. на Віленьскім сейме, быў утвораны спецыяльны межавы суд – падкаморскі.
У гэтым судзе справы вырашаў падкаморый з удзелам саміх бакоў. Пасада падкаморага лічылася ганаровай і даходнай, таму што значная частка судовых пошлін, што ўносілі бакі, шла ў даход судзі. Паводле Статута 1566 г., падкаморый прызначаўся непасрэдна гасударам. З 1588 г. чатырох кандыдатаў на гэтую пасаду выбіралі на павятовых сойміках, а затым аднаго з іх зацвярджаў гасудар ( р.ІХ, арт. 1). Патрабаванні да кандыдата на гэтую пасаду былі такімі ж, як да іншых суддзяў. Прававое становішчо яго сярод адміністраціі павета было надта высокім, паколькі заканадаўча падкаморый па рангу быў пастаўлены пасля маршалка і вышэй земскіх харужага, судзі, падсудка і пісара[18]. У сеймавых дакументах яго подпіс фігураваў ў першых радках сярод іншай шляхты.
Памочнікамі падкаморыя былі землямеры – каморнікі, якія прызначаў сам падкаморый з шляхты, якая мела маенткі. Каморнікі па даручэнню падкаморыя маглі разглядаць справы ў дачыненні зямлі памерам не больш 1 валокі. Калі ў працэсе разгляду справы дзеянні каморніка абскардзіліся адным з бакоў, тады спрэчку разглядаў падкаморый[19] .
Разгляд справы у падкаморскім судзе адбываўся на месцы граніц землеўладанняў. Там жа падкаморый слухаў тлумачэнні бакоў, паказанні сведак, разглядаў пісьмовыя доказы, выносіў свае рашенне, паказваў на мясцовасці дзе павінна праходзіць мяжа, устанаўліваў мясцовыя знакі.
Рашэнні падкаморнага суда падлягалі неадкладнаму выкананню, але маглі быць абскарджаны ў гаспадарскі або Галоўны суд : “…когда бы кому с подданных наших постановление суда земского или замкового, так самих воевод, старост, как и их врядников судейских или подкоморного, или комиссарское не согласное с правом показалось как исцу, так и ответчику, можно будет после судебного постановления обжаловать в Главный суд о том, что ему судить надлежит.’’ ( Статут 1588 г., р. ІV., арт. 86, 67, 39). Калі ж узнікала паміж бакамі спрэчка аб праве уласнасці на маентак або зямлю ці іншыя патрабаванні на маёмасць, падкаморскі суд такіх патрабаванняў не разглядаў і прапанаваў ім звярнуцца з іскам у земскі ці камісарскі суд. Рашэнні падкаморскага суда і рэестры спраў запісваліся у кнігі земскага павятовага суда. Падкаморскія суды на Беларусі існавалі да ХІХ ст.
4. У гарадах ВКЛ таксама існавала свая судовая сістэма. Яна залежала ад таго, якое кіраванне меў той, ці іншы горад.
Для мяшчан гарадоў, якія атрымалі грамату, на магдэбургскае права, дзейнічалі магістрацкія (войтаўска-лаўнічыя і бурмісцерска-радзецкія) суды. У гарадах з магдэбургскім правам кіраванне і суд ажыццяўляў магістрат, членамі якога былі войт, бурмістры, лаўнікі, радцы. Войт узначальваў гарадскі магістрат і з’яўляўся па сутнасці старшыней магістрацкага суда, а бургамістры, лаўнікі і радцы – яго членамі, колькасць якіх залежала ад колькасці жыхароў горада.
Магістрацкі суд у выніку чваёй загружанасці распадаўся на войтаўска-лаўнічы і бурмісцерска-радзецкі суды. Першы з іх з’яўляўся асаблівай судовай калегіяй і складаўся з войта і лаўнікаў. За старшыню на судовых пасяджэннях быў войт, часам яго намеснік – ландвойт. Лаўнікі выконвалі ролю прысяжных і выбіраліся мяшчанамі. Іх колькасць таксама залежала ад памераў горада.