4. Склад ВКЛ
Аб’яднанне заходнерускiх i лiтоускiх зямель у адзiную дзяржаву было абумоулена узаемным iмкненнем вышаадзначаных зямель. Па-першыя гэтыя землi аб’ядналiся дзеля абароны ад крыжакоу. Па-другое, у Заходняй Русi акрэслiлася тэндэнцыя пераходу ад раздробленасцi да кансалiдацыi, Але не было аб’яднальнага палiтычнага ядра. Па-трэцце, лiтоуцы знаходзiлiя на больш нiзкай ступенi развiцця, чым рускiя землi, Але у стадыi фармiрання дзяржавы, дапамаглi знайсцi страчаны палiтычны аб’яднальны цэнтр.
Першымi у ВКЛ трапляюць землi Верхняга Панямонны, Чорная Русь (Новагародчына[4]). Мiндоуг выкарыстау спусташэнне, прынесенная мангола-татарамi Галiцка-Валынскаму княству, даволi легка пранiк на тэрыторыю Панямоння i далей на поудзень да самага Кiева. Летапiснае паведамленне падзей 1219г. сведчыць аб заключэннi ваеннага саюзу Лiтвы i Навогародчыны, якi быу абумоулены пагрозай з боку крыжакоу. У 1237г. былi паслаблены дзеяннi крыжакоу на Валынскiх землях тым, што на iх была «возведеж Лiтва Меньдовга i Iзяслава Новагародскага», што значыць, што лiтоускiя войскi выступалi разам з дружынамi Чорнай Русi. У 1245г. Лiтва Мiндоуга таксама дапамагае валынскiм князям па iх просьбе у час бытвы пад Яраславам (Заходняя Галiччына): «Данiло же i Васiлько послатi в Лiтву помощi просяща i послана бысть от Мiндовга помощь». Аднак у хуткiм часе у Лiтве узмацнялiся цэнтралiзатарскiя тэндэнцыi. Мiндоуг пачау настепленне на правы i уласнасць буйных феадалу.Галiцка-валынскiя князi, баючыся узмацнення адзiнауладдзя Мiндоуга, уступаюць у каалiцыю з яго роднымi. Вынiком стала пачатак феадальнай вайны у 1249г., якая скончылася умацаваннем Мiндоуга на усей зямлi Ногародскай. Новагародак стау сталiцай ВКЛ.
Далейшае развiцце гiторыi сведчыць, што язычнiцкая Лiтва i праваслауная Новарародчына мiрна суiснавалi пад адной уладай, Але пачала зауважацца тэндэнцыя да славянiзацыi кiруючай балцкай дынастыi. Так у праваслауную веры быу хрышчое адзiн з сыноу Мiндоуга Войшлак, якому бацька перадай новагародскае княжанне. Пасля смерцi Мiндоуга у 1263г. у час паходу на Бранск у княстве пачалася дынастычная смута. Калi Яна уцiхла, Войшлак сышоу з манастыра i з падтрымкай новагародцау i пiнянау, а таксама сяброу свайго бацькi «нача княжiтi во всей земле Лiтовской i нача ворогi своi убiватi». З гэтага можна сделаць вынiк аб тым, што iснаванне ВКЛ у гэты перыяд адпавядае iнтарэсам не толькi лiтоуцау, але i праваслаунага насельнiцтва русскiх тэрыторый, што вайшлi у яго склад. Паступова ВКЛ абрастала заходнерускiмi землямi на усходзе i поуднi, пашыралася за кошт Полацкай зямлi, якая блiжэй за iншых прымыкала да Лiтвы, была цесна звязана з ей гiстарычна i геаграфiчна. З другой паловы XIIст. адносiны памiж Лiтвой i Полацкай зямлей змянiлiся. апошняя, як i iншыя рускiя землi, страцiла палiтычнае адзiнства, распалася на княствы i удзелы пад кiраваннем нашчадкау Iзяслава. Спадчыннае права на княжацкiя прастолы тут амаль не дзейнiчала. Адсутнасць князя у Полацку на пачатку XIIIст. спрыяла пранiкненню у горад нямецкiх рацарау i каталiцкiх месiянерау, что навязвалi свае веравызванне. Абуранныя палачане звярнулiся у Лiтву за дапамогай. Вялiкi князь лiтоускi Вiцень у 1370г. выгнау нямецкiх рыцарай з Полацка i заняу горад. А памiж 1307 i 1309гг. Вiцень, кааб легалiзаваць свае правы на Полацкае княства, выкупiу яго землi у ордэна, аб чым сведчыць дакумент, падпiсаны 19 чэрвеня 1310г. у Авiньене. Такiм чынам, Полацкая зямля канчаткова апынулася у складзе ВКЛ.
Мiнскае княства было часткай Полацкай зямлi. Гэтае княтва было падпарадкована лiтоускiм князым недзе у другой палове XIIIст. до першай чвэрцi XIVст. У Новагародскiм летапiсе упамiнаецца, што у 1326г. у лiку лiтоускiх паслоу у Новагародку знаходзiуся i «велiкiй Меньскiй князь» - вассал Гедымiна. З 1263г. Вiцебск быу падпарадкаваны лiтоускаму князю Гердэню, а у 1318г. праз заключаны шлюб памiж смаленскай княжной i лiтоускiм князем, Вiцебскае княства канчаткова увайшло у склад ВКЛ. Што датычыцца Смаленскай зямлi, то яна была канчаткова падпарадкавана ВКЛ лiтойскiм князем Вiтаутам.
У пачатку XIVст. да ВКЛ было далучана Турава-Пiнскае Палессе, г.зн. бассейн Прыпяцi. Терава-Пiнскiя землi не вызначалiся асаблiвай сiлай, iх дробныя i слабыя княствы на чале з нашчадкамi роду Святаполка Iзяславiча падпарадкоувалiся галiцка-валынскiм князям, тым не менш часта схiлялiся на бок вялiкага князя лiтойскага Мiндоуга. Паводле летапiсных звестак, Гедымiн (час княжання 1316 – 1341гг) яшчэ прi жыццi пасадзiу у Пiнску, сталiцы Турава-Пiнскай зямлi, свайго сына Нарымунта-Глеба. У iншых гарадах яшчэ нейкi час сустракалiся рускiя князi, Але вядома, што Яны ужо знаходзiлiся пад вярхоунай уладай вялiкага князi лiтоускага. З умацаваннем у Пiнску Нарымунта паступова амаль усе Палессе перайшло _аду ладу Лiтвы.
Напачатку лiтоускiя князi на праводзiлi ломкi форм уласнасцi, не рабiлi яе значнога пераразмеркавання на карысць лiтоускiх князей, не змянялi спосабау прiгнету сялян. Больш таго, лiтоуская велiкакняжацкая дынастыя шмат чаго запазычвала у славянскага насельнiцтва. Так напрыклад, Гедымiнам была перанесена на усе ВКЛ стараруская мадэль дзяржаунага кiравання. З-за перавагi славянскага насельнiцтва з дастаткова высокiм на той час узройнем пiсьменнасцi старабеларуская мова стала мовай дзяржауных дакументау.
Заключэнне
ЗпачаткустварэнняВКЛуседзяржавыякияпадпадалипадяезалежнасцьуваходзилинадабраахвотныхначалах, кабпазбегнуцьзахопузбокутатара-манголикрыжакоуитолькипачынаючыз XIV-XVстст. литоускиякнязипачалинасаджацьсваюволю. Акраметаго, можнаадметиць, штодзяржавыуваходзилиускладВКЛшляхзаключэнняшлюбаупамижфеадалами, такимчынамкканфуфармиранняВКЛкнязямибылипабольшайчасткиродныя, аб’яднанныяпамижсабойсямейнымиабавязками, хацяутойчасянынемеливяликагазначэння. Яшчэ адзин цикавы факт, што адначасова у дзяражве фактычна на роуных правах были дзве узаемаисключальные веры (язычництва и хрысциянства).
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Фiнно-угры i балтыэпохi сярэдневечча / Подред. В.В.Седова. М., 1987г.
2. ЕрмаловiяМ. Старажытная Беларусь: Полацкi i новагародскi перыяд. – Мн.: Маст. лiт., 1990. – 366с.: iл.
3. Гiсторыя Беларусi: Вучэб дапам. У 2ч. Ч.1 Ад старажытных часоу - па люты 1917г. / Я.К. Новiк, Г.С. Марцуль, I.Л. Качалау i iнш.: Пад рэд. Я.К. Новiка, Г.С.Марцуля. – 2-е выд., перапрац. i дап. – Мн.: Унiверсiтэцкае, 2006ю – 416с.
4. Юхо Я.А. Кароткi нарыс гiсторыi дзяржавы i права Беларусi, Мн. 1992
[1] фiнно-угры i балты эпохi сярэдневечча / Под ред. В.В.Седова. М., 1987г.
[2] памiж Мiнскам i Новагародкам з усходу на захад i памiж Маладзечнам i Слонiмам з поуначы на поудзень
[3] правабярэжная частка Панямонны, з княствамi – Лiтва, Жэмайты, Аукштайты, Селы, Земгалы
[4] уваходзiла у склад Галiцка-Валынскага княства