Фарміраванне грамадзянскай супольнасці ў Рэспубліцы Беларусь яшчэ не завершана, а яе залежнасць ад дзяржавы яшчэ даволі вялікая. Асноўная прычына таго – адсутнасць (ці малалікасць) у нас так званага «сярэдняга класа». У класічным разуменні – гэта частка (70-80%) насельніцтва, якая мае прыватную ўласнасць і высокі ўзровень даходаў (рахунак у банку, наяўнасць акцый, уласнага бізнесу і інш.) і адпаведна мэтэрыяльна не залежыць ад дзяржавы. Па прычыне неразвітасці прыватных форм гаспадарання беларускі «сярэдні клас» фарміруецца ў асноўным з асоб (5-8 %), якія маюць адносна высокі ўзровень даходаў з бюджэту (дырэктары дзяржаўных прадпрыемстваў, банкаўскія служачыя, акадэмікі, старшыя афіцэры і генералы і інш.). Натуральна, што іх залежнасць ад дзяржавы даволі высокая, а астатняга насельніцтва – яшчэ большая.
У цэлым, усе суб’екты грамадзянскай супольнасці (прафесійныя, маладзёжныя, жаночыя, спартыўныя, культурна-асветніцкія арганізацыі, групы, асобы), якія працуюць у канстытуцыйным полі, не адчуваюць рэпрэсіўнага ўздзеяння дзяржаўных органаў. Як правіла, пэўная іх частка перажывае цяжкасці з працэдурай рэгістрацыі ў Міністэрстве юстыцыі, выкарыстаннем у якасці юрыдычнага адрасу прыватных кватэр, адсутнасцю ільгот на арандаваныя памяшканні, атрыманнем ахвяраванняў з-за мяжы і інш. Апазіцыйна настроеная моладзь патрабуе адмены артыкула 193-1 Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь і скасавання забароны на дзейнасць незарэгістраваных грамадскіх аб’яднанняў. Разам з тым у дзяржаўных кіёсках можна набыць апазіцыйную прэсу, умацоўваецца новая масавая грамадская арганізацыя – «Белая Русь». Улады ўсведамляюць, што развіццё грамадзянскай супольнасці – найважнейшая ўмова кансалідацыі грамадства і набыцця Беларуссю іміджу дэмакратычнай і прававой дзяржавы.
Неад’емнай прыкметай грамадзянскай супольнасці і кампанентам яе існавання з’яўляюцца палітычныя партыі. У 1988 г. КПСС была вымушана прызнаць неабходнасць існавання ідэйнага плюралізма, а разам з імі і палітычных партый. Яе лідэры ставілі на мэце трансфармаваць аднапартыйную сістэму ў шматпартыйную, дзе б іх партыя захавала дамінуючую ролю, аднак замест павольнай трансфармацыі пачалося стыхійнае разлажэнне ранейшай сістэмы. У БССР стаўленне людзей да партыі выявілася 7 лістапада 1990 г. у лозунгу ўдзельнікаў дэманстрацыі ў Мінску: «Няхай жыве КПСС на Чарнобыльскай АЭС!» Ад партыі адракаліся прыстасаванцы і нават наменклатуршчыкі, бо зараз яна не давала ніякіх прывілеяў.
Узнікненню новых палітычных партый і рухаў на Беларусі паспрыяў Закон СССР «Аб грамадскіх аб’яднаннях», які ўступіў у дзеянне з 1 студзеня 1991 г. У сілу эканамічных (шматлікасць форм уласнасці, рыначныя адносіны), сацыяльных (уласнікі, фермеры, беспрацоўныя), палітычных (крызіс улады, антыкамунізм, нацыянальная ідэя), культурных (беларускае адраджэнне) прычын на Беларусі сталі ўзнікаць самая разнастатайныя палітычныя партыі.
Між тым патрэба розных сацыяльных згуртаванняў у партыі як сродку заваёвы ўлады ўзрастала. Па палітычным спектры большасць партый, якія ўзніклі да прэзідэнцкіх выбараў, належала да правага флангу. Так, першай, афiцыйна зарэгiстраванай 19 сакавiка 1991 г. стала Аб’яднаная дэмакратычная партыя Беларусi ліберальнага накірунку. Пазней, у 1995 г. яна аб’ядналася з Грамадзянскай i стала звацца Аб’яднанай грамадзянскай партыяй. 11 красавiка 1991 г. была зарэгiстравана Беларуская сялянская партыя, якая выступала за прыватную ўласнасць на зямлю, фермерства і заклікала да роспуску калгасаў.
У чэрвенi 1991 г. зарэгiстравана Нацыянальна-дэмакратычная партыя Беларусi, якая патрабавала суда над КПСС, заяўляла сабе абаронцай iнтарэсаў беларускага народа, але ў наступным годзе фактычна перапыніла існаванне. У снежнi 1991 г. быў зарэгiстраваны Беларускi хрысцiянска-дэмакратычны саюз (злучнасць) як прадаўжальнiк хрысцiянскiх дэмакратаў узору 1917-1920 г. 22 кастрычнiка 1992 г. быў зарэгістраваны – Беларускi навукова-вытворчы кангрэс – за «Свабоднага чалавека ў свабодным грамадстве». 19 жнiўня 1993 г. прайшла рэгiстрацыю партыя БНФ, якая выступіла за нацыянальную дзяржаўнасць, супраць камунiзму i зблiжэння з Расiяй. У гаспадарцы – за прыватную ўласнасць i рынак, супраць калгасаў i iнш. У 1999 г. яна раскалолася на ўласна БНФ i кансерватыўна-хрысцiянскую партыю БНФ. 5 лютага 1994 г. была зарэгiстравана Лiберальна-дэмакратычная партыя, якая выступае за канструктыўнае супрацоўніцтва з уладай.
Цэнтр партыйнага спектру складала Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада, зарэгістраваная 21 мая 1991 г. Пазней яна аб’ядналася з Партыяй народнай згоды i утварыла БСДГ (Народная грамада). 1 лютага 1993 г. прайшла рэгістрацыю Партыя зялёных Беларусi, якая выступіла за вырашэнне экалагічных задач, за права людзей на здаровае асяроддзе жыцця. 18 жнiўня 1993 г. была зарэгiстравана Рэспублiканская партыя працы i справядлiвасцi, якая выступіла за пабудову грамадства роўных магчымасцяў і высокую сацыяльную абароненасць грамадзян, за эканомiку змешанага тыпу і рынак.
Левы сектар у партыйнай сістэме занялі камуністы. КПСС-КПБ панесла вялікія страты. Так, 25 жнiўня 1991 г. пасля разгрому путчу ў Маскве Вярхоўны Савет БССР прыняў пастанову аб часовым прыпыненнi яе дзейнасці на тэрыторыi Беларусi». У лютым 1993 г. ён адмянiў пастанову, але да гэтага часу з ранейшай партыі ўзніклі дзве. Пераемнiцай КПБ абвясцiла сябе Партыя камунiстаў Беларусi (зарэгiстравана 26 мая 1992 г.). У маi 1993 г. ХХХII з’езд КПБ i II з’езд ПКБ прынялi рашэнне аб аб’яднаннi. Аднак стварыць адзiную Кампартыю так і не ўдалося. 2 лiстапада 1996 г. ХХХIII (I аднаўленчы) з’езд КПБ пацвердзiў стратэгiчную мэту – пабудову камунiзму, а таксама блiжэйшыя – аднаўленне СССР, удасканаленне сацыялiзму).
Партыя Камуністаў Беларуская дзейнiчае асобна ад КПБ, выступае за перадачу ўлады працоўным, за моцны дзяржаўны секатар і інш.
15 лiпеня 1992 г. была зарэгiстравана Аб’яднаная аграрна-дэмакратычная партыя Беларусi, аснову якой склаў старшынска-дырэктарскi корпус калгасаў і саўгасаў. Пасля II з’езду ў 1994 г. яна набыла назву Аграрнай партыі Беларусi. Славянскi сабор «Белая Русь» – партыя, зарэгiстраваная 4 верасня 1992 г., выступае за адраджэнне славянскай духоўнасцi, аб’яднанне ўсходніх славян і аднаўленне СССР.
Напярэдаднi прэзiдэнцкiх выбараў 1994 г. на Беларусі дзейнiчала 11 палiтычных партый i 6 грамадскiх рухаў, больш за 500 рознага кшталту грамадска-палiтычных, культурна-асветнiцкiх, навукова-тэхнiчных i iншых аб’яднанняў. 5 кастрычнiка 1994 г. быў прыняты закон «Аб палiтычных партыях», паводле якога для рэгiстрацыi неабходна была наяўнасць не менш за 500 членаў-заснавальнiкаў. І на пачатку 1998 г. у Рэспубліцы Беларусь дзейнiчала 35 партый, зарэгiстраваных Мінiстэрствам юстыцыi, але некаторыя з іх фактычна перапынілі сваё існаванне. Усяго на 1 студзеня 1999 г. у Міністэрстве юстыцыі прайшло рэгістрацыю 27 партый.
Да канца 1999 г. пасля ўвядзення ў дзеянне новага Грамадзянскага кодэксу права на існаванне заставалася за тымі партыямі, колькасць членаў у якіх дасягала 1000 чал. Такім чынам, да канца года перарэгістрацыю прайшло толькі 17 партый. На цяперашні момант у Рэспубліца Беларусь дзейнічае 15 партый розных палітычных спектраў.
Нягледзячы на існаванне шматпартыйнай сістэмы, усе партыi слаба выконваюць сваю ўладастваральную функцыю. Найбольш цесна супрацоўнiчаюць з уладай КПБ, Рэспубліканская партыя працы i справядлiвасцi, аграрная і ліберальна-дэмакратычная партыі. На парламенцкіх і прэзiдэнцкiх выбарах яны не ў стане цалкам сябе рэалiзаваць. Відавочна, што роля партый у жыццядзейнасці грамадзянскай супольнасці невялікая. Больш персектыўнай у гэтым сэнсе з’яўляецца роля грамадскіх арганізацый – Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі, Беларускага рэспубліканскага саюза моладзі, «Белая Русь» і інш.
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Шымукович С.Ф. Гiсторыя Беларусi: курс лекцый / С.Ф. Шымукович. – Минск, 2005. – 235 с.
2. Сяменчык М.Я. Гiсторыя Беларусi: курс лекцый / М.Я. Сяменчык – Мн., 2009 г.
3. История Беларуси в документах и материалах. – Минск: Амалфея, 2000. – 672 с.
4. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. – Мн., 1993-2003.
5. Вішнеўскі А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: Вучэб. дап. / А.Ф. Вішнеўскі. – Мн., 2003. – с. 319.