- суверэннае права рэспублікі распрацоўваць і ажыццяўляць свае законы і нарматыўна-прававыя акты.
Мерапрыемствы па рэалізацыі праграмы:
- Кастрычнік 1991 г. – дагавор аб адзінай эканамічнай прасторы паміж Расіяй, Беларуссю, Арменіяй, Кыргыстанам, Таджыкістанам, Туркменістанам і Узбекістанам, Украінай, Малдовай і Азербайджанам. Прынцыпы: узгодненая палітыка ў галінах транспарту, энергетыкі, інфармацыі, развіцця прадпрымальніцтва, фінансаў, падаткаў і цэн, грашовай і банкаўскай сістэм, мытных правіл і тарыфаў, стандартаў, статыстыкі, бухгалтарскага ўліку, развіцці зарубежных эканамічных адносін і г.д.; прызнанне прыватнай уласнасці, свабоды прадпрымальніцтва і канкурэнцыі.
- Скарачэнне выдаткаў на дзяржаўнае капіталаўкладанне, утрыманне апарату кіравання, фінансаванне стратных прадпрыемстваў і г.д.
- Распрацавана дзяржаўная праграма па стабілізацыі эканомікі і сацыяльнай абароне насельніцтва. Згодна яе створаны рэспубліканскі фонд стабілізацыі эканомікі, рэфармуецца грашова-крэдытная сістэма. Насельніцтву дазволена выкупляць ва ўласнасць кватэры, дачы, акцыі, аблігацыі, гаражы і г.д.
- Утварэнне суб'ектаў рынкавай эканомікі – незалежных, самастойных, эканамічна адказных таваравытворцаў, якія будуць займацца прадпрымальніцтвам ва ўмовах здаровай канкурэнцыі.
- Раздзяржаўленне і прыватызацыя на працягу 5—10 гадоў. Канчатковая мэта – стварэнне эканомікі з сацыяльнымі прыярытэтамі.
- Утварэнне сістэмы дзяржаўнага рэгулявання эканомікі, асноўныя элементы якой: ўласная банкаўская і крэдытная сістэмы (Нацыянальны банк Беларусі, Знешэканомбанк, Ашчадны і шэраг камерцыйных банкаў); уласны бюджэтны і падатковы механізм; планавае рэгуляванне (комплексны прагноз эканамічнага і сацыяльнага развіцця рэспублікі), абласцей, раёнаў і гарадоў; распрацоўка механізма цэнаўтварэння (свабоднае цэнаўтварэнне за выключэннем спажывецкага кошыка), і сістэмы аплаты працы (самастойнасць у аплаце працы, пры ўстаноўленым мінімуме зарплаты).
- Складванне рынкавай інфраструктуры (спажывецкага рынку, рынку сродкаў вытворчасці, фінансавага рынку, рынку працоўнай сілы) і механізму яе дзеяння.
- Сацыяльная абарона насельніцтва праз мінімум аплаты працы і прыняцце законаў ("Аб сацыяльнай абароне малазабяспечаных грамадзян", "Аб індэксацыі прыбыткаў насельніцтва", "Аб абароне правоў інвалідаў" і інш.). Створаны Пенсійны фонд і фонд сацыяльнай абароны насельніцтва.
Сацыяльна-эканамічны стан Рэспублікі Беларусі ў 1991-2001 гг. Праграмы развіцця эканомікі рэспублікі
Асаблівасць эканамічнага развіцця Беларусі ў пачатку 90-х гг. – крызісныя з'явы выявіліся пазней, чым у іншых рэспубліках СССР.
Займаючы 0,9% тэрыторыі СССР і налічваючы 3,6% насельніцтва і 3,4% кошту асноўных вытворчых фондаў, у 1990 г. Беларусь вырабляла 4% валавага нацыянальнага прадукту, 4,5% прамысловых тавараў і 5,6% прадукцыі сельскай гаспадаркі СССР.
У 1990 г. выдаткі дзяржавы на сацыяльна-культурныя мерапрыемствы поўнасцю пакрываліся прыбыткамі, прафіцыт дзяржбюджэту быў роўны 2,6% да ВНП. Практычна адсутнічалі беспрацоўе і інфляцыя. У 1991-1992 гг. па індэксу развіцця чалавечага патэнцыялу (ІРЧП) Беларусь займала 40-е месца сярод 174 краін свету і адносілася да групы краін з яго высокім узроўнем.
Толькі ў 1991 г. у Беларусі ўпершыню адбылося абсалютнае падзенне вытворчасці прамысловай і с/г прадукцыі (ВНП склаў 98%, а нацыянальны даход 97% ад 1990 г.). У наступныя гады адбылося рэзкае абвастрэнне эканамічнага крызісу (супала з першымі гадамі незалежнага існавання Беларусі). Народная гаспадарка рэспублікі стаяла на мяжы абвалу.
Прыкметы крызісу пачатку 90-х гг.
1. Падзенне за 1991-1994 гг. выпуску прамысловай прадукцыі на 31% (з улікам нерэалізаваных таварных запасаў і неаплочанай прадукцыі – у 2 разы). Спад меў усеагульны характар (усе галіны вытворчасці).
2. Узнікненне праблемы збыту прадукцыі, рэзкае падаражанне матэрыяльных рэсурсаў, хранічныя неплацяжы.
3. Нізкі ўзровень канкурэнтаздольнасці прадукцыі (вынік скарачэння інвестыцый у навуку і новыя тэхналогіі). Страта традыцыйных рынкаў збыту.
4. У с/г зніжэнне аб'ёмаў вытворчасці склала 14%. Прычыны: дрэннае забеспячэнне рэсурсамі, недахоп уласных крыніц фінансавання, нізкі ўзровень закупачных цэн, нізкая рэнтабельнасць сельскагаспадарчай вытворчасці, засуха 1994 г. (у той жа час на с/г у 1990-1994 гг. выдзялялася 50-60% бюджэту).
5. Палітыка штучнага стрымліванія цэн на с/г тавары, тавары прамысловасці, паслугі сувязі і транспарту, камунальнай гаспадаркі і г.д.
6. Рэзкае зніжэнне даходаў насельніцтва. На 1994 г. рэальная зарплата склала 24,8% ад узроўню снежня 1991 г. Даходы 60% насельніцтва апынуліся за мяжой мінімальнага спажывецкага бюджэту.
7. Выкарыстоўванне клірынгавых разлікаў (безнаяўныя разлікі гатовай прадукцыяй па заніжаных цэнах). Прамыя страты Беларусі ў 1993 г склалі 440 млн. долараў.
8. Вялікая знешняя запазычанасць (перад Расіяй за энергарэсурсы). За 1994 г. вырасла ў 10 разоў да 500 млн. долараў.
9. Высокая інфляцыя пасля лібералізацыі цэн 1992 г. 1992 г. 27% у месяц, 1993 г. 32% у месяц.
У 1994 г. ВВП у адносінах да 1990 г склаў 72%, аб’ём прамысловай вытворчасці 67%, капітальныя ўкладанні 57%. Рэзка ўзмацнілася дыферэнцыяцыя даходаў насельніцтва. З’явілася і стала пастаянна расці беспрацоўе. Працягласць жыцця зменьшылася з 71,1 года ў 1990 г. да 69,0 ў 1994 г. У гэты крызісны перыяд адбывалася пераліўка капіталу з матэрыяльнай вытворчасці ў сферу гандлёва-пасрэдніцкай дзейнасці і фінансаў, дзе мелі месца хуткае абарачэнне капіталу і магчымасці атрымання звышпрыбытку ва ўмовах інфляцыі. У 1994 г. рэйтынг Беларусі па ІРЧП знізіўся да 62-га месца сярод 175 краін свету.
Осноунымi задачамi праграмы неадкладных мер па выхаду эканомікі Рэспублікі Беларусь з крызісу (1994 г.) былi:
- Аздараўленне фінансавай і грашова-крэдытнай сістэм (у першую чаргу).
- Нармалізацыя знешнеэканамічных адносін, стабілізацыя нацыянальнай валюты.
- Сацыяльная падтрымка найбольш неабароненых слаёў насельніцтва. Удасканаленне аплаты працы.
- Узмацненне дзяржаўнага рэгулявання ў эканоміцы.
- Пераадоленне спаду вытворчасці.
Рэалізацыя праграмы дазволіла ў 1994-1995 гг. на час зменшыць інфляцыю, знізіць дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту, затармазіць падзенне ўзроўню жыцця народа, прыпыніць абвальны спад вытворчасці.
Асноўныя накірункі сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 1996 – 2000 гг.
Актуальнай стала новая задача стварыць перадумовы для пераходу ад спаду вытворчасці да яго стабілізацыі і некатораму росту. У гэтых мэтах былі распрацаваны і зацверджаны Асноўныя накірункі сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 1996 – 2000 гг. Прыярытэты: экспарт, жыллё, харчаванне.
У якасці перспектыўнай прынята мадэль сацыяльна арыентаванай рынкавай эканомікі, якая будуецца па прынцыпах канстытуцыйных гарантый асабістых правоў і свабод грамадзян, свабоды прадпрымальніцтва, выбару прафесіі і месца працы, роўнасці ўсіх форм уласнасці, гарантыі яе недатыкальнасці і выкарыстання ў інтарэсах асобы і грамадства, забеспячэння ўзаемасувязі дабрабыту работніка і вынікаў яго працы, сацыяльнай абароны непрацаздольных і іншых сацыяльна ўразлівых пластоў насельніцтва, сацыяльнага партнёрства (паміж дзяржавай, прафсаюзамі і саюзамі прадпрымальнікаў). Сацыяльная арыентацыя рынкавай эканомікі дазваляе, з аднаго боку, захаваць сацыяльныя заваёвы народа, а з другога – выкарыстоўваць рынкавыя механізмы для павышэння эфектыўнасці эканамічнай сістэмы, яе ўспрымальнасці да навукова-тэхнічнага прагрэсу. Ствараючы ўмовы для рынкавай эканомікі, дзяржава ў сваёй эканамічнай палітыцы павінна імкнуцца да дасягнення такіх прынцыповых мэтаў, як рост дабрабыту народа, высокая ступень занятасці, спрыяльная для жыцця навакольнага асяроддзя.
Для гэтага неабходна:
- назіранне за сацыяльнымі індыкатарамі эканамічнага развіцця, уключаючы экалагічныя паказчыкі;
- змякчэнне праблемных эканамічных сітуацый;
- садзейнічанне эканамічнаму і сацыяльнаму прагрэсу.
Грамадская думка рэспублікі не падтрымлівала ідэалогію, “скачка ў рынак”. З 1990 г. па 1998 г. (з 30% да 15%) знізілася колькасць прыхільнікаў радыкальнага і хуткага пераходу да рынку. Больш за 40% рэспандэнтаў выступаюць за працяглы, але сацыяльна кантраляваны пераход да рынку.
У масавым усведамленні грамадзян Беларусі дамінуючае становішча па-ранейшаму займаюць каштоўнасці і арыентацыі мінулай эпохі. Сацыялагічныя даследаванні сведчаць, што пераважнай формай грамадскага ладу ў Беларусі ў 1996 – 41%, а ў 1998 г. – 42% грамадзян назвалі сацыялізм. За капіталізм пры гэтым выказалася, адпаведна 17% і 23% рэспандэнтаў. Такім чынам, для многіх грамадзян рэспублікі так і не зразумелы сапраўдныя мэты ажыццёўленых пераўтварэнняў. Усё гэта сведчыць і аб нежаданні насельніцтва адмовіцца ад сацыяльных гарантый ранейшага грамадскага ладу, сацыяльных каштоўнасцей.
На сённяшні дзень сярод краін СНД на долю Рэспублікі Беларусь прыходзіцца 0,9% тэрыторыі, 3,6% насельніцтва. Адначасова рэспубліка вырабляе 26,1% мінеральных угнаенняў, 53,7% хімічных валокан і ніцяў, 33,8% металарэжучых станкоў, 6,7% грузавых аўтамабіляў, 58,7% трактараў, 27,4% тэлевізараў, 33,4% халадзільнікаў і маразільнікаў, 11,4% тканіны, 13,3% бульбы, 7,7% малака і мяса, 6,7% яек.
Па апошніх апублікаваных дадзеных Беларусь па індэксе развіцця чалавечага патэнцыялу займае 57-е месца ў свеце. Гэта лепшы паказчык сярод дзяржаў СНД (Расійская Федэрацыя – 62-е месца, Казахстан – 73-е, Украіна – 78-е), хаця ў апошнія гады яе значна апярэдзілі краіны Прыбалтыкі і дзяржавы Усходняй Еўропы.
Уключэнне Беларусі ў эфектыўны міжнародны працэс падзелу працы дапускае наяўнасць адпаведных унутраных прадпасылак: развітага навукова-тэхнічнага і прамысловага патэнцыялу, высокага ўзроўню адукацыі насельніцтва, нацыянальнай тэхнічнай і гуманітарнай інтэлігенцыі, доступу да знешніх крыніц інфармацыі, капіталу і рэсурсаў. Усе гэтыя ўмовы ў той ці іншай ступені прысутнічаюць у Беларусі. Задача складаецца ў іх выкарыстанні і найлепшым камбінаванні з мэтай адстояць свае нацыянальныя інтарэсы ў глабальнай міжнароднай канкурэнцыі і выкарыстаць канкурэнтныя перавагі для ўмацавання свайго становішча ў сусветнай эканамічнай сістэме.