Феадальная эканоміка на Беларусі ў ІХ – ХІІ стагоддзях
ЗМЕСТ
1. Асноўныя рысы і перыядызацыя феадальнага спосабу вытворчасці
2. Гаспадарчае развіццё княстваў, зямель і гарадоў на тэрыторыі Беларусі ў IX — першай палове XIII ст.
2.1 Земляробства
2.2 Бортніцтва
2.3 Хатнія промыслы
3. Эканамічныя прычыны феадальнай раздробленасці
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Асноўныя рысы і перыядызацыя феадальнага спосабу вытворчасці
Тэрмін "феадалізм" быў уведзены ў навуку ў XIX ст. Ен абазначаў адпаведны эканамічны і грамадска-палітычны лад. Даследчыкі разглядалі феадальныя адносіны як спалучэнне вярхоўнай і мясцовай улады з землеўладаннем, станаўленне васальнай іерархіі. У выніку феадалізм можна вызначыць як грамадска-палітычны і эканамічны лад, што характарызаваўся наступнымі прыкметамі:
- панаваннем аграрнай вытворчасці;
- спалучэннем права землеўладання з палітычнай уладай і васальнымі абавязкамі;
- панаваннем іерархіі ваеннага саслоўя;
- асабістай залежнасцю сялян ад гэтага саслоўя;
- натуральным характарам гаспадаркі.
Пры феадалізме такая галіна аграрнай вытворчасці як земляробства становіцца асноўным заняткам большай часткі насельніцтва. З земляробствам звязаны жывёлагадоўля, што давала цяглавую сілу і ўгнаенне для палёў, і падсобныя промыслы ці выраб прылад працы. Адначасова захоўвалі важную ролю паляванне, рыбная лоўля, бортніцтва. Пры феадалізме працягвала існаваць так званая натуральная гаспадарка, арыентаваная на самазабеспячэнне асноўных патрэб. Развіццё рамяства, гандлю, таварнай гаспадаркі праходзіла павольна, паступова выклікала разлажэнне феадальных адносін.
Для феадалізму характэрна асабістае і эканамічнае падпарадкаванне сялян землеўладальнікам. Сяляне карысталіся надзелам зямлі, мелі сродкі вытворчасці, але пазбаўляліся права распараджацца сваім надзелам, а потым і сваёй асобай, траплялі пад юрысдыкцыю феадалаў і станавіліся часткай іх маёмасці. На тэрыторыі Беларусі такое становішча сялянства было замацавана ў XVI ст. Запрыгоньванне сялян распаўсюджваецца і ўзмацняецца ва ўмовах росту таварнасці сельскай гаспадаркі, калі буйныя землеўладальнікі праз юрыдычнае права рэалізуюць сваю зацікаўленасць у замацаванні работніка за зямлёй.
Сярод іншых асаблівасцяў феадальнага ладу трэба адзначыць складаную саслоўную іерархію і карпаратыўнасць, сацыяльна-юрыдычны статус са шматлікімі прывілеямі і абавязкамі перадаваўся па спадчыне. Багацце станавілася знакам прэстыжу, шчодрасці, гасціннасці, гонару феадала. Маёмасць трэба было дарыць, раздаваць прыбліжаным, васалам, якія станавіліся маральна і юрыдычна абавязанымі гаспадару і служылі яму, ахвяраваць царкве.
Матэрыяльная вытворчасць разглядалася як сродак самазабеспячэння, годнага існавання. Гандаль і асабліва махлярства пераважна асуджаліся. Разам з тым праца разглядалася як занятак ніжэйшых саслоўяў, сродак падаўлення грахоўнасці, якая, спалучаецца з бяздзейнасцю. Такі погляд распаўсюджваўся рэлігіяй, што становіцца пры феадалізме ўніверсальным рэгулятарам грамадскага жыцця.
Эканамічныя ўзаемаадносіны сялян з феадаламі рэгуляваліся феадальнай рэнтай, якая выступала ў трох асноўных відах:
1) натуральная, называлася данінаю, потым натуральным аброкам, аддавалася прадуктамі земляробства, палявання, рыбнай лоўлі, бортніцтва, пераважала падчас станаўлення феадальных адносін;
2) адпрацовачная, забіралася ў форме паншчыны, будаўнічай, фурманкавай, ахоўнай і іншых павіннасцяў; была асноўнай формай феадальных абавязкаў сялян падчас сталага феадалізму і пачатку яго разлажэння. Феадалы імкнуліся павялічыць таварнасць сваёй гаспадаркі, што было выклікана ростам гарадоў і попытам на збожжа, іншую сельскагаспадарчую прадукцыю для гарадскога гандлёварамеснага насельніцтва;
3) грашовая, на Беларусі яна называлася чыншам і ўплочвалася грашыма.
У гарадах развіваліся новыя эканамічныя адносіны, змяняўся стыль і рытм грамадскага жыцця. Узрастала значэнне грошай як усеагульнага эквіваленту, што прымушала феадалаў пераводзіць сялян на грашовую рэнту, што спрыяла развіццю прадпрымальніцтва, таварнаграшовых адносін.
Гісторыю феадалізму на Беларусі можна падзяліць на тры перыяды:
1) раннефеадальны — IX — першая палова XIII ст.;
2) развіты феадалізм — другая палова XIII першая палова XVII ст.;
3) разлажэнне феадалізму – другая палова XVII — першая палова XIX ст.
Першы перыяд характарызуецца раздзяленнем сацыяльных функцый паміж абшчыннікамі, якія займаліся сельскагаспадарчай і іншай вытворчай працай, і кіраўнікамі грамадства — ваенным і духоўным саслоўем. Фарміруецца саслоўе землеўладальнікаў і сялянскае саслоўе землекарыстальнікаў. Вызначаецца феадальная рэнта. Сістэма феадальных узаемаадносін замацоўваецца ў раннефеадальных дзяржавах (Полацкае, Тураўскае і іншыя княствы).
Другі перыяд адзначаецца развітымі феадальнымі адносінамі, складанай сістэмай супадначаленасці і карпаратыўнасці. Правы феадалаў на зямлю дапаўняюцца правамі на асобу селяніна. У гэты перыяд назіраецца ўздым эканомікі і культуры.
Трэці перыяд звязаны з зараджэннем капіталістычных адносін і разлажэннем традыцыйных феадальных эканамічных і грамадскіх парадкаў. Рост гарадоў, таварна-грашовых адносін, фарміраванне ўнутранага рынку — усё гэта падрывала асновы феадалізму, вылучала на першы план камерцыйныя адносіны і неабходнасць змяніць грамадскі лад, заснаваны на карпаратыўнасці і прыгоне, спадчыннасці правоў і абавязкаў.
Феадальныя адносіны на тэрыторыі Беларусі развіваліся ў рэчышчы агульнаеўрапейскага працэсу. Эканоміка і культура ў XV — XVI стст. дасягнулі значнага прагрэсу. Размяшчэнне тэрыторыі Беларусі на скрыжаванні еўрапейскіх шляхоў спрыяла эканамічнаму і палітычнаму развіццю, успрыманню заходняга і ўсходняга ўплыву. У гэты час фарміраваўся беларускі этнас.
2. Гаспадарчае развіццё княстваў, зямель і гарадоў на тэрыторыі Беларусі ў IX — першай палове XIII ст.
У сярэдзіне IX ст. крывічы-палачане стварылі самастойнае Полацкае княства — першае дзяржаўнае ўтварэнне на тэрыторыі Беларусі. На поўначы яно межавала з Ноўгарадскай зямлёй, на ўсходзе — са Смаленскай, на поўдні — з Тураўскай, на захадзе — з землямі балтаў. Полацкае княства займала паўночна-ўсходнюю частку сучаснай Беларусі і некаторыя сумежныя тэрыторыі. Тураўскае княства – другое дзяржаўнае ўтварэнне на беларускіх землях. Паўночная мяжа Тураўскага княства праходзіла ў сярэдняй Беларусі, усходняя — па Дняпры, на захадзе Тураўскае княства межавала з яцвягамі, на поўдні — з валынянамі. Частка сучаснай Беларусі займала Смаленскае княства, (Мсціслаў, Крычаў, Орша).
На адпаведным этапе гісторыі старажытнабеларускія княсты ўваходзілі ў склад Старажытнарускай дзяржавы, па-іншаму – Імперыі Рурыкавічаў. У любым выпадку, палітычнае аб'яднанне асобных княстваў не падмацоўвалася рэальнымі эканамічнымі сувязямі і было нетрывалым.
Узровень эканамічнага развіцця нашых продкаў у IX – першай палове XIII ст., характарызаваўся дасканалымі па тым часе прыладамі працы, прагрэсіўнымі формамі гаспадарання і выразнымі раннефеадальнымі грамадскімі адносінамі пры захаванні рэшткаў абшчыннага і рабаўладальніцкага ўкладаў.
2.1 Земляробства
Земляробства, было асноўнай галіной гаспадаркі для ўсяго насельніцтва першых дзяржаўных утварэнняў на тэрыторыі сучаснай Беларусі. На змену падсечна-агнявому, характэрнаму для ранейшых часоў, прыйшло ворнае земляробства. Калі ў сярэдзіне 1 тыс. н.э. асноўнымі прыладамі земляробаў на тэрыторыі Беларусі былі жалезная сякера, драўляная саха і барана, якімі распрацоўвалі вызваляемыя ад лесу ўчасткі пашы, то ў IX — XI стст. ужо часта сустракаецца вялікае драўлянае рала з жалезным наральнікам (папярэднік плуга). Больш шырока сталі выкарыстоўваць валоў і коней як цяглавую сілу, а не для харчавання. У летапісах ужо ўпамінаюцца азімыя і яравыя пасевы.
Цяжкая шматвяковая папярэдняя праца па расчыстцы лесу прывяла да з'яўлення вялікіх плошчаў ворных земляў. Апрацоўка ворыва ўжо не патрабавала працы шматлікіх родавых калектываў, асноўныя гаспадарчыя работы маглі ўжо весціся адной сялянскай сям'ёй (адным "дымам", адным "ралам"). Гэтая гаспадарчая адзінка становіцца адзінкай падаткаабкладання.
Тым не менш, на поўдні Беларусі, у Прыпяцкім Палессі, вялікія забалочаныя прасторы і густыя лясы прымушалі яшчэ доўга весці земляробства ў форме лясной аблогі і ляда. Невыпадкова аж да XIX ст. на Палессі захоўвалася архаічная вялікая патрыярхальная сям'я — палескае "дворышча", якая вяла такую гаспадарку.
Акрамя сахі і рала продкі беларусаў выкарыстоўвалі ў сваёй сельскагаспадарчай працы сярпы з насечкаю, якія па форме нагадваюць сучасныя. У IX ст. жалезныя сярпы мелі наваранае стальное лязо, больш буйныя памеры, моцна загнутую рабочую частку і прамую ручку. Драўляныя бароны, граблі, цапы, лапаты, матыкі пры археалагічных раскопках не выяўлены (акрамя жалезных аковак матык і лапат), але іх існаванне пацвярджаюць мініяцюры старажытных летапісаў. Сеялі і ўбіралі ўраджай уручную, малацілі драўлянымі цапамі. Для памолу зерня шырока распаўсюдзіліся круглыя каменныя жорны. Захоўвалася зерне ў спецыяльна прыстасаваных свірнах. Алей выціскалі простымі прэсамі.
Новыя тэхналогіі ў земляробстве былі звязаны з выкарыстаннем двухполля і ўзнікненнем архаічнага трохполля. Адно поле засявалася, а другое ў гэты час знаходзілася пад парам альбо адно поле засявалася яравымі, другое — азімымі, трэцяе было пад парам. Найбольш распаўсюджанымі збожжавымі культурамі на тэрыторьгі Беларусі былі жыта і пшаніца. Значнае месца займалі ячмень, авёс і проса. Шырока культываваліся бабы, гарох, віка, а таксама алейныя і валакністыя культуры — лён і каноплі.
Старажытнае насельніцтва Беларусі мела агароды і сады. Вырошчвалі амаль усю зараз вядомую агародніну і садавіну. Шырока былі распаўсюджаны капуста, рэпа, агуркі, буракі, рэдзька, морква і цыбуля. Пісьмовымі і археалагічнымі матэрыяламі засведчана развядзенне яблынь, груш, вішань, сліў.