Мядзельшчына 1941 -1945 гг.
Выканала: Халадзіла І. М.
1. Армія Краёва на Мядзельшчыне
“Армія Краёва (АК; Krajowa літаральна армія краіны, айчынная армія), падпольная ваенная арганізацыя, якая дзейнічала ў 1942-1945 гг. На акупіраванай фашысцкай Германіяй тэтыторыі Польшчы і частцы тэрыторыі СССР (Украіна, Беларусь, Літва). Падпарадкоўвалася польскаму эмігранцкаму ўраду ў Лондане. Налічвала 250 – 300 тыс. чалавек. Аб’ядноўвала як патрыятычныя дэмакратычныя элементы, так і прадстаўнікоў рэакцыйных колаў... На тэрыторыі Беларусі існавалі Навагрудская (падпараткоўвалася Беластоцкаму краю), Палеская, Валынская і Віленская акругі АК...”.
Прыход Чырвонай Арміі ў верасені 1939 г. ў Заходнюю Беларусь быў неадназначна сустрэты мясцовым насельніцтвам. Адны шчыра віталі новую ўладу, другія былі настроены варожа, сталі ў пазіцыю да яе. Адна з прычын гэтага заключалася ў тым, што амаль за 20 гадоў знаходжання Заходняй Беларусі ў складзе Польшы вырасла цэлае пакаленне людзей, якія лічылі сябе патрыётамі менавіта Польшчы.
На тэрыторыі Заходняй Беларусі, у тым ліку на Мядзельшчыне, пачалі стварацца падпольныя арганізацыі, якія змагаліся за Польску Рэспубліку ў межах, што існавалі да 1 верасня 1939 г. Такія арганізацыі дзейнічалі ў Мядзеле, Свіры і Кабыльніку. З 1940 г. ў Свіры існаваў кадравы батальён “Святаслаў” (камандзір паручнік Іосіф Рамейка), у склад якого ўваходзелі 3 роты: 1-я – “Макс”, 2-я – “Бераг”, 3-я – “Пратазій”. Аднак масавыя арышты і дэпартацыі, якія праводзіліся органамі НКУС у Заходняй Беларусі ў лютым 1940 г. – чэрвені 1942 г. прымусілі польскае падполле дзейнічаць у глубокай канспірацыі.
З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны і акупацыяй краю фашыстамі польскі рух прыкметна актывізаваўся. У канцы 1942 г. ў раёне в. Кабыльнік падхарунжы Войска Польскага Антоні Бружынскі (псеўданім “Нурмо”) са згоды кіраўніцтва Вілейскай акругі АК пачаў падрыхтоўку да стварэння польскай падпольнай арганізацыі. Яму дапамагалі маёр Стафан Свяхоўскі (“Суліма”), капітан Іосіф Сарока, сем’і Генрыка і Тадэвуша Главацкіх, Блажэвічаў, Целюхоўскіх і інш. У арганізацыю таксама ўвайшлі Баркоўскі, Кавальчук, паручнік Клімовіч, Кураевіч, Лянчкоўскі, Протас, Савіцкі, Сівіцкі, капітан Цепялеўскі, Шусціцкі і інш. Сувязь з камндваннем Вілейскай акругі АК падтрымлівала інструкцыі кіраўніцтва, падпольшчыкі ўладкаваліся на службу ў нямецкую акупацыйную адміністрацыю і паліцыю ў Шеметаве – М. Клевяда (“Ястраб”), Свіры – Іосіф Рамейка (“Макс”), Кабыльніку – “(Улан”) і Тадэвуш Матачына (“Конус”), Мядзеле – (“Астроўскі”).
У пачаіку 1943 г. Антоні Бужынскі пад псеўданімам “Кміціц” жыў у в. Купа, дзе арганізаваў партызанскую групу з 5 чалавек. Акрамя Бужынскага ў яе ўвайшлі “Акацыя”, “Граб”, “Олек” і “Альфон”. Пасля прыняцця прысягі 25 сакавіка 1943 г. ў засценку Брылі група рушыла ў напрамку Свіра, дзе сустрэлася з Іосіфам Рамейкам (“Макс”) і яго людзьмі. На той час група “Кміціца” мела на ўзбраенні кулямёт, некалькі карабінаў, гранаты. Да “Кміціца” далучыліся людзі з Вільні, шэрагу паветаў Віленскага ваяводства. Апошнімі прыбылі 9 чалавек з Кабыльніка, у тым ліку М. Клевяда (“Ястраб”), “Матрос”, “Валодзька”, браты Баляслаў і Уладзіслаў Галавацкія. Да мая 1943 г. група вырасла ў атрад амаль 30 чалавек. Атраду быў уручаны сцяг з вышытым на ім надпісам: “Бог. Гонар. Айчына – Армія Краёва. Атрад Кміціца. Вільно”. Атрад “Кміціца” стаў першым значным польскім фарміраваннем на Віленшчыне. Ён не паспеў атрымаць нумар, насіў малавядомую сярод польскіх калабарантаў назвк “Бура”. Меў сваю пячатку з натпісам “брыгада партызанаў польскіх”. У чэрвені 1943 г. да “Кміціца” перайшло каля 30 паліцэйскіх з Мядзела. Каб пазбегнуць арышту гітлераўцамі іх сем’яў, было інсцэніравана раззбраенне паліцэйскіх на дарозе Мядзел – Вузла. Сярод перайшоўшых былі Эдвард Кільчэўскі (“Астроўскі”), Тадэвуш Матачына (“Конус”), настаўнікі Нічынскі і Васілойць, жыхары мястэчка Будкевічы, Слабковіч, Снахоўскі і інш.
Праз некаторы час атрад “Кміціца” вырас у брыгаду, якая налічвала 300 чалавек. Яна складалася з 2 рот, атрада кавалерыі, штабной і спецыяльнай групы, санслужбы, гаспадарчага ўзводо. У камандны састаў уваходзілі 7 афіцэраў і 10 падафіцэраў. Польскія партызаны мелі на ўзбраенні 9 кулямётаў, 11 аўтаматаў, вінтоўкі і карабіны.
Брыгада “Кміціца” размяшчалася за 5 км на поўдзень ад в. Гатавічы і за 2 км ад баз савецкай партызанскай брыгады імя К.Я. Варашылава, якой камандаваў Ф.Р. Маркаў. Польскія партызаны стварылі 2 базы: базу “А” – для партызан і штаба і бызу “Б” – гаспадарчую. Блізкая дыслакацыя дзвюх брыгад садзейнічала больш-менш добрасуседскім адносінам. Тым больш, Антоні Бужынскі і Фёдар Маркаў былі аднакурснікамі па вучобе ў Свянцанскай настаўніцкай семінарыі.
Напачатку беларускія і польскія партызаны ўзгаднялі свае дзеянні, праводзілі сумасныя аперацыі. Яны разграмілі нямецкі гарнізон у Кабыльніку, паліцэйскі ўчастак у Войстаме, раззброілі нямецкую жандармерыю на пераправе церах р. Вілія і знішчылі мост.
Аднак разрыў адносін паміж СССР і польскім эмігранцкім урадам у Лондане ў сувязі з Катынскай справай выклікаў недавер з абодвух бакоў. Польскі бок нагнятаў антысавецкую істэрыю. 22 чэрвеня 1943 г. ЦК КП(б)Б прыныў пастанову “Аб далейшым разгортванні партызанскага руху ў заходніх абласцях Беларусі”. У адрас падпольных партыйных камітэтаў было накіравана пісьмо ЦК КП(б)Б “Аб ваенна-палітычных задачах работы ў заходніх абласцях БССР”. У гэтых дакументах абгрунтоўваліся адносіны да “польскіх буржуазных нацыяналістаў” з боку савецкай улады, даваліся рэкамендацыі “ўсімі спосабамі выкрываць і распускаць нацыяналістычныя атрады і групы”.
Нягледзячы на гэта, у жніўні 1943 г. камандванне абедзвюх брыгад дамовілася аб правядзенні сумеснай аперацыі супраць нямецкага гарнізона ў Мядзеле. У час падрыхтоўкі аперацыі партызанскія разведчыкі прынеслі ў штаб брыгады імя К.Я Варашылава газету Віленскай акругі АК “Неподлегосць” (“Незалежнасць”), дзе было змешчана апісанне расстрэлу органамі НКУС польскіх афіцэраў у красавіку – маі 1940 г. ў Катыні, іншыя матэрыялы антысавецкага зместу. Гэта выклікала абурэнне і пратэст з боку савецкіх партызан. Усе лічылі надрукаваныя матэрыялы паклёпам на савецкую ўладу. 20 жніўня 1943 г. партызанская агентура данесла ў штаб брыгады імя К.Я. Варашылава, што адбылася “тайна парода каманднага саставу і кіраўніцтва падпольных арганізацый падполіных арганізацый польскага легіёна, дзе нават было пастаноўлена: рыхтаваць спісы камуністаў, савецкіх актывістаў, забіваць камуністаў, разлагаць савецкія атрады, кампраментаваць савецкіх партызан і ў вызначаны момант абяззбройваць”.
Пасля гэтага было вырашана абяззброіць і расфарміраваць акаўскую брыгаду “Кміціца”. Аб сваім рашэнні Ф.Р. Маркаў далажыў у Цэнтральны штаб партызанскага руху (ЦШПР) у Маскве і атрымаў санкцыю на правядзенне аперацыі. 26 жніўня 1943 г. польскія афіцэры былі запрошаны ў штаб брыгады імя К.Я. Варашылава быццм бы для ўзгаднення дэталяў штурму мядзелкага гарнізона і арыштаваны. У той жа дзень амаль адначасова партызаны акружылі і абяззброілі на базе “А” каля 200 легіянераў “Кміціца”. Толькі вартавы Францішак Шурпіцкі (“Бярозка”), адчуўшы нядобрае, падарваў сябе гранатай. 100 польскіх партызан адсутнічалі на базе, таму што былі на заданні. Арыштаваную польскую брыгаду падзялілі на 3 групы. 50 чалавек разам з камандаваннем рассталялі, 80 легіянераў распусцілі без зброі па дамах. 70 чалавек размеркавалі па падраздзяленнях толькі што створанага польскага атрада імя Ванды Васілеўскай на чале з Вінцэнтам Мрачкоўскім (капітан “Запора”), які падпарадкоўваўся савецкаму камандаванню. Частка з іх разбеглася.
Раззбраенне брыгады “Кміціца” выклікала неадназначную рэакцыю ў асяроддзі партызан. Камандзір партызанскай брыгады імя М.Ф. Гастэлы В.А. Манохіна у данясенні начальніку ЦШПР П. К. Панамарэнку паведамляў, што аперацыя была заўчаснай. “Амаль дэманстратыўны расстрэл 80 палякаў пад Нарачам і абуральнае марадзёрства і рабунак, якія суправаджалі саму працэдуру раззбраення, насцярожылі частку беларусаў-католікаў, адпудзілі ад нас”.
Напярэданні аперацыі па раззбраенні 15 жніўня 1943 г. штаб Віленскай акругі АК накіраваў да Антонія Бужынскага паручніка Зыгмунта Шэндзеляжа (“Лупашка”), які, аднак, не застаў атрад “Кміціца”. 1 верасня 1943 г. ў в. Блізнікі “Лупашку” паведамілі пра раззбраенне поліскай брыгады. З яе рэшткаў ён стварыў новы атрад, на базе якога пазней узнікла 5-я (Віленская) брыгада. Сярод насельніцтва і партызан яна была больш вядома пад назвамі 5-я брыгада “Лупашкі”, “Брыгада смерці” ці “Брыгада помсты”. У ёй налічвалася прыкладна 400 чалавек. Падзялялася на 6 узводаў. Мела на ўзбраенні 10 кулямётаў, 15 аўтаматаў, карабіны і вінтоўкі. Палякі пачалі арганізоўваць засады на групы савецкіх партызан, абгрунтоўваючы свае дзеянні дэвізам: “Мы не супраць савецкіх партызан – мы помсцім за трагедыю пад Нараччу”. Неўзабаве яны сталі поўнымі гаспадарамі ў Астравецкім, Ашмянскім, Свірскім і інш. Раёнах. Камандзір партызанскай брыгады імя М.Ф. Гастэлы В.А. Манохін пісаў: “Толькі 25 дзён лістапада дробныя групы атрада імя Шчорса брыгады імя Гастэлы страцілі 11 чалавек забітымі і 9 параненымі. Дзве групы былі знішчаны поўнасцю...”. У лютым 1944 г. савецкія партызаны пад камандваннем Ф.Р. Маркава атакавалі 5-ю брыгаду “Лупашкі” і прымусілі яе адысці ў бок Вільні.
Пасля вызвалення тэрыторыі Беларусі ад нямецка-фашісцкіх захопнікаў большая частка акаўцаў разам з “Лупашам” апынулася на Беласточчыне, дзе пратрамаліся да вясны 1946 г. Некаторыя былі забіты ў баях з часцямі Савецкай Арміі, расстраляны органамі НКУС, іншыя арыштаваны і інтэрніраваны. Апошнія акаўцы загінулі ў 1956 г. пад Кабыльнікам.
Восенню 1994 г. на месцы расстэлу польскіх партызан брыгады Антонія Бужынскага пастаўлены памятны крыж.
2. Вызваленне Мядзеля
Летам 1944 г. ў выніку аперацыі “Баграціён”, у якой удзельнічалі ўсе сілы 1-га прыбалтыйскага, 1, 2 і 3-га Беларускіх франтоў, беларускія і літоўскія партызаны, былі поўнасцю вызвалены Беларусь, амаль уся Літва і значная частка Польшчы.