69. Развитие законодательства БССР в 1940- 1950-е гг. Пасля заканчэння вайны заканадаўчая дзейнасць Вярхоўнага Савета БССР і яго Прэзідыума была абмежаванай. Згодна з Канстытуцыяй СССР 1936 года, выданне законаў аб судовым ладзе, судаводстве, крымінальным і грамадзянскім кодэкса, а таксама і па некаторых іншых пытаннях было аднесена да кампетэнцыі Савецкага Саюза, саюзныя рэспублікі не мелі права прымаць свае законы па гэтых галінах права. Новыя заканадаўчыя акты ў пасляваенны перыяд выдаваліся ў асноўным у Маскве, а ў Беларусі іх толькі паўтарал без усялякіх змен. У пасляваенны перыяд на Беларусі працягвалі дзейнічаць законы, указы і пастановы СССР, прынятыя яшчэ да вайны або ў час вайны. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 13 лютага 1942 года была уведзена мабілізацыя працаздольнага насельніцтва: мужчын ад 16 да 55 гадоў і жанчын ад 16 да 45 гадоў. Значныя змены былі унесены ў крымінальнае заканадаўства СССР. У 1945-1947 гадах была распачата падрыхтоўка праекта Крымінальнага кодэкса СССР, але гэтая задума не была ажыццёўлена. У маі 1947 года Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў Указ "Аб скасаванні смяротнага пакарання", але ён дзейнічаў толькі да 12 студзсня 1950 года, калі зноў была ўведзена смяротная кара. 27 сакавіка 1953 года быў выдадзены Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР "Аб амністыі", згодна з якім з лагераў і турмаў былі вызвалены крымінальныя злачынцы, асуджаныя на невялікі тэрмін. Новы этап у заканадаўстве Савецкага Саюза і ў заканадаўчай дзейнасці саюзных рэспублік пачынаецца пасля XX з'сзда КПСС, які даў дырэктыву на пашырэнне правоў саюзных рэспублік у праватворчасці. Законамі Вярхоўнага Савета СССР ад 11 лютага 1957 года саюзным рэспублікам было дадзена права вырашаць пытанні свайго абласнога адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу, заканадаўства аб судовым ладзе, прымаць Грамадзянскі, Крымінальны і Працэсуальны кодэксы. Пасля гэтага ажывілася заканадаўчая дзейнасць Вярхоўнага Савета БССР і яго Прэзідыума. 20 лістапада 1959 года быў прыняты Закон аб судовым ладзе Беларускай ССР, у якім галоўнай мэтай правасуддзя вызначалася ахова грамадскага ладу, сацыялістычнай сістэмы гаспадаркі і сацыялістычнай уласнасці, палітычных, працоўных і іншых правоў грамадзян. У раёнах (гарадах), дзе выбіраліся два або больш народных суддзяў, адзін з іх прызначаўся старшым народным суддзёй. У 1956-1959 гадах былі унесены значныя змены ў Працоўны кодэкс БССР, якімі пашыраліся правы рабочых і служачых. На пачатку 1960 года было скасавана Міністэрства ўнутраных спраў СССР, у сувязі з чым аднайменнае Міністэрства БССР было пераўтворайа з саюзна-рэспубліканскага ў рэспубліканскае, а затым ў 1962 годзе, яно было перайменавана ў Міністэрства аховы грамадскага парадку БССР. Аднак у 1968 годзе зноў было адноўлена саюзна-рэспубліканскае Міністэрства ўнутраных спраў СССР, адпаведна з гэтым таксама было ўтворана і Міністэрства ўнутраных спраў БСCP.Адначасова з Крымінальным кодэксам рэспублікі распрацоўваўся і прымаўся Крымінальна-працэсуальны кодэкс БССР (КПК БССР), які быў уведзены ў дзеянне з 1 красавіка 1961 года. Гэты кодэкс упершыню замацаваў палажэнне, што крымінальнае пакаранне можа прызначацца толькі судом. Значнай падзеяй у развіцці заканадаўства БССР былі распрацоўка і прыняцце Грамадзянскага (ГК) і Грамадзянска-працэсуальнага (ГПК) кодэксаў рэспублікі летам 1964 г і ўвядзенне іх у дзеянне з 1 студзеня 1965 года. Новымі ў ГК былі нормы, якія рэгулявалі таварна-грашовыя і маёмасныя адносіны як паміж сацыялістычнымі суб'ектамі гаспадарання, так і паміж імі і грамадзянамі, а таксама і паміж грамадзянамі. Тым самым гэга былі хаця і маленькія, але ўсё ж спробы пераходу да рынкавых адносін. У ГК БССР былі унесены артыкулы ідэалагічнага плану, якія абмяжоўвалі права грамадзян на набыццё прыватнай уласнасці. Так, можна было мець толькі адзін жылы дом або частку яго. Праект Грамадзянска-працэсуальнага, як і Грамадзянскага кодэкса, распрацоўваўся Юрыдычнай камісіяй пры Савеце Міністраў БССР з удзелам вучоных і практыкаў рэспублікі, абмяркоўваўся ў рэспубліканскіх і мясцовых органах, а таксама ў спецыяльнай камісіі, утворанай пры Прэзідыуме Вярхоўнага Савета СССР, дзе прымалі ўдзел найбольш вядомыя вучоныя-юрысты краіны.
70.До 1978 г. продолжала действовать Конституция БССР 1937 г. со значительными изменениями, внесенными в нее после принятия. Эти изменения коснулись и высших органов государственной власти. Так, в связи с расширением контрольно-надзорной и распорядительной деятельности Верховного Совета в его составе увеличивается число постоянных комиссий: в 1955 г.— 4, в 1957 г.- 8, в 1960 г.- 9, в 1963 г.- 12, в 1965 г.- 15, в 1975 г.-16 комиссий. В связи с необходимостью удешевления и сокращения государственного аппарата в 1952 г. были упразднены некоторые отделы Президиума Верховного Совета и Приемная Председателя Президиума. Работа Верховного Совета БССР как высшего законодательного органа страны была в этот период весьма напряженной, насыщенной и результативной. Это обусловливалось той конкретной социально-экономической и политической обстановкой в СССР и БССР и острой потребностью обновления и систематизации законодательства. Верховный Совет БССР пятого созыва (1959-1962 гг.) принял 60 законов, среди которых Закон о судоустройстве БССР (1959 г.), Уголовный и Уголовно-процессуальный кодексы (1960 г.) и др. Верховный Совет БССР седьмого созыва (1967—1970 гг.) принял 56 законов, среди которых Кодекс о браке и семье БССР (1969 г.), Закон о здравоохранении и Земельный кодекс (1970 г.) и др. Для развития права этого периода характерны три основные тенденции: демократизация, кодификация и расширение сферы применения права. Эти тенденции проявились под воздействием тех задач, которые определялись правящей коммунистической партией в экономической, социальной, политической и других сферах общественной жизни. Характерной чертой развития права 1950—1980-х годов является большая степень динамичности. Среди многочисленных разноплановых текущих нормативно-правовых актов этого периода особое место занимают постановления ЦК КПСС и Совета Министров СССР и постановления ЦК КПБ и Совета Министров БССР, в которых содержались нормы, вносящие принципиальные изменения в действующее законодательство. Так, 22 марта 1962 г. было принято постановление ЦК КПСС и Совета Министров СССР «О перестройке управления сельским хозяйством», 11 января 1963 г.— «Об организации работы Совета народного хозяйства», 19 декабря 1968 г.— «Об утверждении Положения об органах народного контроля» и многие другие, которые внесли существенные изменения в отрасли права. Большое количество нормативно-правовых актов, принятых в данный период, остро поставило вопрос о систематизации действующего законодательства, которая начала проводиться в конце 1950-х годов как в масштабе СССР, так и в каждой республике. В БССР также были созданы специальные комиссии для подготовки кодексов по основным отраслям права. Одним из главных источников, на базе которого разрабатывались кодексы БССР, были Основы гражданского законодательства СССР и союзных республик (1961 г.), Основы уголовного законодательства СССР и союзных республик (1958 г.) и другие подобные нормативные акты СССР, в том числе и Конституция СССР 1977 г. Кодификационные работы, начавшиеся в БССР в конце 50-х годов, продолжались до середины 1980-х годов, когда в 1984 г. впервые был принят Кодекс БССР об административных правонарушениях. Всего было принято более 10 кодексов и новая Конституция БССР 1978 года. Конституция БССР 1978 г., имея много общего с Конституцией 1937 г., отличается от последней и структурой, и содержанием. В новой Конституции БССР, помимо глав и статей, есть еще четко названные разделы, что облегчает пользование ее текстом. Значительно большим было количество статей (172 вместо 122). Статьи о правах, свободах и обязанностях помещены во втором разделе Конституции БССР 1978 г., тогда как аналогичные статьи в Конституции 1937 г. содержатся в восьмой главе. Особенно большие изменения глубоко демократического характера были внесены по вопросам прав, свобод и обязанностей граждан во втором разделе Конституции БССР «Государство и личность». Впервые на конституционном уровне закреплялось право граждан на участие в управлении государственными и общественными делами (ст. 46), право на жилище (ст. 42), право на государственную охрану здоровья (ст. 40), право на пользование достижениями культуры (ст. 44), право обращаться с жалобами на действия должностных лиц (ст. 56) и другие. Но, к сожалению, как и многие положения Конституции БССР 1937 г., некоторые положения новой Конституции носили декларативный характер и в реальной общественно-политической и государственной жизни не действовали, так как уже в момент принятия Конституции БССР 1978 г. во всех сферах общественной жизни наметились застойные (кризисные) явления, которые в середине 1980-х годов вызвали острую необходимость проведения радикальных реформ во всех сферах общественной жизни и на всех уровнях — в СССР и республиках. Руководящая партия вынуждена была публично заявить об этом на XXVII съезде КПСС в 1986 г., на XIX Всесоюзной конференции КПСС в 1988 г. и определить основные направления реформ.
71. Органы власти и управления БССР во второй половине 1940- 1980-е гг XXвв. У пасляваенны перыяд актывізаваў сваю дзейнасць Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР. У яго склад уваходзілі аддзелы: інфармацыйна-статыстычны, юрыдычны, па ўліку і рэгістрацыі ўзнагароджаных, па падрыхтоўцы да разгляду хадайніцтваў аб памілаванні, фінансава-гаспадарчы, а таксама канцылярыя Прэзідыума і прыёмная Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета рэспублікі. 3 1947 г. па 1965 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР кіруе арганізацыйна-масавай працай мясцовых саветаў і іх выканкамаў, зацвярджае палажэнні аб выбарах, прымае указы аб парадку правядзення выбараў, вырашае пытанні адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу ў рэс-публіцы, здзяйсняе нарматворчую дзейнасць, ратыфікуерозныя міжнародныя дагаворы. У 50-60-я гг. развіваецца кантрольна-наглядальная і распарадчая дзейнасць Вярхоўнага Совета БССР, з'яўляюцца новыя камісіі. Апроч бюджэтнай, заканадаўчых прапаноў, па замежных справах і мандатнай камісій, у 1957 г. былі створаны камісіі: па народнай адукацыі і культурна-асветніцкай рабоце, ахове здароўя і сацыяльнаму забеспячэнню, жыллёваму будаўніцтву, камунальнай гаспадарцы і добраўпарадкаванню, сельскай гаспадарцы. У 1957 г. у СССР адбыліся значныя змены ў сферы кіраўніцтва народнай гаспадаркай. У адпаведнасці з рашэннямі кіраўніцтва Камуністычнай партыі была праведзена рэарганізацыя органаў кіравання прамысловасцю і будаўніцтвам. 3 мэтай больш аператыўнага кіравання народнай гаспадаркай замест сістэмы міністэрстваў, арганізаванай па галіноваму прынцыпу, для кіраўніцтва народнай гаспадаркай была створана сістэма саветаў народнай гаспадаркі (саўнаргасаў), пабудаваных на падставе тэрытарыяльнага прынцыпу. Г'этыя змены былі праведзены на падставе закона СССР ад 10 мая 1957 г. «Аб далейшым удасканаленні арганізацыі кіравання прамысловасцю і будаўніцтвам». У Беларускай ССР быў створаны адзіны Саўнаргас, які выступаў як агульны орган дзяржаўнага кіравання народнай гаспадаркай, надзелены пэўнымі выканаўча-распарадчымі паўнамоцтвамі. У прыватнасці, ён ажыццяўляў кіраўніцтва даручанымі яму галінамі гаспадарчага жыцця і перададзенымі яму ў падначаленне прадпрыемствамі і рознымі арганізацыямі. У межах сваёй кампетэнцыі, на падставе і ў кантэксце выканання законаў СССР і БССР, а таксама пастаноў Саветаў Міністраў СССР і БССР Саўнаргас рэспублікі выдаваў пастановы і распараджэнні, якія станавіліся абавязковымі для выканання ўсімі падначаленымі яму прадпрыемствамі і арганізацыямі на тэрыторыі Беларускай ССР. Пастановы і распараджэнні Саўнаргаса БССР маглі быць змененыя, скасаваныя або дапоўненыя Саветам Міністраў БССР. Саўнаргас БССР з'яўляўся калегіяльным органам, а яго структурныя падраздзяленні (упраўленні і аддзелы) вырашалі ўсе пытанні на аснове адзінаначалля. У 1958 г. у Беларускай ССР на падставе агульнасаюзных нарма-тыўных актаў быў праведзены шэраг мерапрыемстваў, накіраваных на паляпшэнне дзейнасці калгасаў і рэарганізацыю машынна-трактар-ных станций (МТС). Законам СССР ад 2 кастрычніка 1965 г. «Аб змяненні сістэмы органаў кіравання прамысловасцю і ператварэнні некоторых іншых органаў дзяржаўнага кіравання» і аднайменнымі законамі саюзных рэспублік сістэма саўнаргасаў была скасавана. Зноў ствараюцца агульнасаюзныя, саюзна-рэспубліканскія і рэспубліканскія галіновыя міністэрствы і ведамствы. У цэлым дзяржаўна-эканамічныя пераўтварэнні ў Беларускаіі ССР у канцы 50-х - першай палове 60-х гг. адбываліся ў адпапсд насці з рашэннямі Камуністычнай партыі. У аснове сваёй яны былі накіраваны на ажыццяўленне адпаведных пастаноў XX з'езду КПСС (1956), потым XXI з'езду (1959), які абвясціў аб уступе СССР у перыяд разгорнутага будаўніцтва сацыялізму. У 1961 г. XXII з'езд КПСС прыняў новую праграму Камуністычнай партыі Савецкага Caюза, у якой было заяўлена аб плане будаўніцтва камунізму ў СССР на працягу жыцця аднаго пакалення і пераўтварэнні пад кіраўніцтвам КПСС дзяржавы дыктатуры пралетарыяту ў агульнанародную дзяржаву. У наступныя гады на змену «эпосе адлігі» з яе шматлікімі рэформамі і пераўтварэннямі дзяржаўнага і партыйнага апарата савецкай дзяржавы прыйшла «эпоха застою». Яе характэрнымі рысамі стала адсутнасць радыкальных зменаў у жыцці дзяржавы. На гэтым этапе вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіравання здзяйснялі ў аснове сваёй кантрольна-наглядальную і распарадчую дзейнасць па кіраўніцтву рознымі галінамі народнай гаспадаркі, клапаціліся аб захаванні грамадскага парадку ў дзяржаве. Славутым партыйным і дзяржаўным дзеячам Беларускай ССР гэтага перыяду быў П.М. Машэраў, які з'яўляўся першым сакратаром ЦККПБ (вышэйшая партийная пасада ў БССР) у 1965-1980 гг. У 1960-я гг. актывізуецца праца пастаянных камісій Вярхоўнага Савета БССР па асноўным накірунку сваёй дзейнасці - падрыхтоўцы законапраектаў і кантролю за выкананнем законаў і іх эфектыўнасцю. Узрастае актыўнасць Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР у сферы кантрольна-распарадчых паўнамоцтваў. Асноўнымі напрамкамі дзейнасці становіцца ўдасканаленне арганізацыйнай работы мясцовых саветаў, развіццё і арганізацыйнае ўмацаванне грамадскіх арганізацый працоўных (таварысцкіх судоў, народных дружьшаў і інш.), ахова правоў і законных інтарэсаў грамадзян рэспублікі. Па пытаннях дзейнасці мясцовых саветаў Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР штогод з канца 1960-х гг. прымаў спецыяльныя пастановы. Апроч таго, праводзілася актыўная праца па ўладкаванні адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу рэспублікі, арганізацыі выбараў у саветы дэпутатаў працоўных і ў народныя суды, па тлумачэнні дзеючага заканадаўства, а таксама па ратыфікацыі міжнарод-ных актаў. Паступова павялічвалася колькасць міністэрстваў, дзяржаўных камітэтаў, структурных звёнаў міністэрстваў і інш. Напрыклад, з 1966 па 1974 гг. былі створаны тры саюзна-рэспубліканскія міністэрствы (лясной гаспадаркі, нарыхтовак, юстыцыі). У 1960 г. Міністэрства юстыцыі БССР было ліквідавана і функцыі па кіраўніцтву абласнымі і народнымі судамі, натарыяльнымі канторамі былі ўскладзены на Вярхоўны Суд БССР. Пачалі дзейнічаць тры новыя рэспубліканскія міністэрствы (будаўніцтва і аўтамабільных дарог, камунальнай гас-падаркі, бытавога абслугоўвання), а таксама Камітэт па фізічнай культуры і спорту. Павелічэнне колькасці дзяржаўных органаў, накіраванае на павышэнне эфектыўнасці іх функцыянавання, з аднаго боку, дапамагала ўлічваць спецыфіку той або іншай галіны народнай гаспадаркі, а з другога - рабіла службовы апарат неабгрунтавана «раздзьмутым» і менш падкантрольным.