2. Дэрусіфікацыя праваслаўнай Духоўнай семінарыі ў Вільні;
3. Стварэнне мяцовых царкоўных камітэтаў;
4. Чытанне казанняў на беларускай мове;
5. Выкладанне рэлігіі на беларускай мове;
6. Навучанне рэлігіі і правядзенне казанняў на беларускай мове ў войску;
7. Вядзенне кніг грамадскага стану на беларускай мове;
8. Абарона духоўных, што ўводзяць вышэйзгаданыя пастулаты ў жыццё , ад рэпрэсій з боку рускага духавенства;
9. Спыненне працэсаў рэвіндыкацыі .
Але Більдзюкевіч, Сарока і Варнікоўскі выказалі, што рэвіндыкацыя - працэс вяртання каталіцкаму касцёлу забраных праваслаўнай царквой будынкаў і маёмасці ў часы Расійскай Імперыі – не закранае непасрэдна інтарэсаў пра-васлаўных беларусаў. Яны адзначалі адзіны негатыўны момант рэвіндыка-цый: яны маглі пагоршыць адносіны паміж поліскім і беларускім грамадст-вам, а таксама паміж беларусамі- католікамі і беларусамі- праваслаўнымі. Паводле патрабаваняў ЦБПК , беларуская мова павінна была прысутнічаць у пропаведзях для мясцовага насельніцтва і для беларусаў- вайскоўцаў, пры выкладанні рэлігіі, у зносінах з вернікамі, аднак мовай багаслужэнняў павінна была застацца царкоўнаславянская.У сваёй дзейнасці ЦБПК схіляў да згодніц-тва, супрацоўніцтва з польскімі ўладамі.Русафобная пазіцыя ЦБПК выклікала пратэсты з боку праваслаўнага духавенства[19;552с.]
Стварэнне Камітэта было выклікана русіфікатарскімі тэндэнцыямі Віленскай кансісторыі і архіепіскапа Феадосія. Сход выказаў жаданне замяніць кансіс-торыю Праваслаўным Камітэтам, які б сапраўды абараняў інтарэсы правас-лаўнага насельніцтва. Археіпіскап Феадосій адмовіў сходу ў благаславенні, якім, дарэчы, надзяліў з’езд мітрапаліт Дыянісій. Дзейнасць Камітэта не ўнес-ла адметных змен у беларускае праваслаўнае жыццё. У 1937 г. яго дзейнаць – ужо пад назвай Беларускі цэнтральны Камітэт па беларусізацыі Праваслаў-най Царквы – актывізаваў вядомы і неадначасова ацэньваемы сучаснікамі і гісторыкамі, пераследаваны ўладамі царкоўны дзеяч, былы рэктар Віленскай духоўнай семінарыі архімадрыт Піліп (Марозаў). Як дакладваў Віленскі ваяво-да Міністэрству веравызнанняў і народнай асветы, Марозаў імкнуўся з дапа-могай камітэта вырашыць праблемы ўласнай кар’еры і заняць месца ў Вілен-скай праваслаўнай кансісторыі.[6;324с.]
Хоць аб’яднанне ахапіла сваім уплывам тэрыторыю Віленкай , Гродзенскай і часткова Палескай епархіі, яно, аднак заставалася нешматлікім і да сярэдзіны 1930-х гг. прыйшло ў заняпад. Канфрантацыйная тактыка ў адносінах з цар-коўнымі ўладамі была адкінута Беларускім нацыянальным Камітэтам, што было прадстаўлена ім у двух нумарах “Голаса праваслаўнага беларуса”, які выдаваўся ў Вільні ў канцы 1931 г. пад рэдакцыяй А. Маркевіча. Друкаваны орган праваслаўнай фракцыі ў складзе Беларускай хрысціянскай дэмакратыі (БХД) – беларускамоўны часопіс “Царква і народ” , два нумары якога выйшлі ў Вільні ў жніўні 1932 г. – лютым 1933 г., - настойліва абараняў інтарэсы пра-валаўнага веравызнання, выступаў за беларусізацыю праваслаўнай царквы, супраць атэістычнага светапогляду.
Аднак беларускі праваслаўны грамадска- царкоўны рух не атрымаў шырокага развіцця, разгортваўся пераважна ў Вільні і на тэрыторыі Віленскага ваявод-ства. Сярод прычын такога становішча неабходна вылучыць наступныя:
1. Другароднасць нацыянальных праблем для беларускага насельніцва ў параўнанні з сацыяльна- эканамічнымі;
2. Незацікаўленасць польскіх улад ў існаванні небяспечных для яе беларускіх грамадскіх адзінак;
3. Нешматлікасць беларускай інтэлегенцыі і адсутнасць нацыянальна-арыентаванага праваслаўнага духавенства;
4. Маргінальны склад беларускіх груповак , якія мелі слабы ўплыў у заходнебеларускім грамадстве;
5. Русафобскія погляды часткі актыву беларускіх аб’яднанняў;
6. Уздзеянне шавіністычных польскіх выданняў, друку эмігрантаў- манархістаў;
7. Перавага сярод старэйшага пакалення прыхільнікаў захавання рускага характару праваслаўнай царквы;
8. Адсутнасць беларускамоўных рэлігійных перакладаў, вучэбнай літара-туры.
На працягу ўсяго міжваеннага часу з 69 беларускамоўных рэлігійных выдан-няў кніг праваслаўнага характару было ўсяго 6, аўтарам ці рэдактарам якіх быў педагог С. Паўловіч. Руская мова і паводле традыцыі , і праз перавагу рус-кіх у складзе духавенства, выхаваных яшчэ ў дарэвалюцыйнай Расійскай Ім-перыі , працягвала выкарыстоўвацца як ва ўзаемаадносінах праваслаўных,так і ў царкоўным жыцці. Хоць усе беларускія праваслаўныя аб’яднанні выступалі за пашыренне выкарыстання беларускай мовы ў пропаведзях, царкоўным справаводстве, аднак дапускалі захаванне царкоўнаславянскай мовы ў якасці літургічнай.
Аналіз стану беларускага праваслайнага грамадска- царкоўнага руху абвяргае перабольшаныя заключэнні польскіх урад аб рэальнай тэндэнцыі адносна надання Праваслаўнай Царкве беларускага характару ў канцы 1930-х гг. У сваю чаргу, сцвярджэнні польскага ваяводы В. Костак- Бярнацкага аб боль-шай хільнасці мясцовага насельніцтва да рускай культуры і традыцый у выні-ку дзейнасці Праваслаўнай Царквы на самай справе з’яўляецца канстатацыяй тэндэнцыі да самазахавання культурна- моўных традыцый на нізавым узроў-ні. На афіцыйным узроўні на Палессі актыўна ажыцяўлялася дэрусіфікацыя грамадска- царкоўнага жыцця (уведзена забарона на выкарыстанне ў метры-ках імёнаў рускай транскрыпцыі і іншае). Віленскі ваявода У. Яшчалд небяс-пеку бачыў не толькі ў рускім характары праваслаўнай царквы, але і ў дзеян-нях беларускай інтэлегенцыі, якая імкнулася надаць праваслаўю нацыяналь-ны характар.
1.2. Праваслаўнае школьніцтва ў Заходняй Беларусі
Паводле арт. 120 Канстэтуцыі Польскай Рэспублікі ад 17 сакавіка 1921 г. у кожнай навучальнай установе , якую наведвалі дзеці не старэй за 18 год, абвяшчалася абавязковым выкладанне рэлігіі[9,32c.]Паводле распараджэння Міністэрства веравызнанняў і грамадскай асветы ад 18 лютага 1927г. , рэлігію ў пачатковых школах можна было выкладаць на роднай мове вучняў па жа-данню іх бацькоў[10,арк43]. Аналіз стану вывучэння рэлігіі ў Віленскай епархіі ў 1928 г. паказвае, што з 668 анкетаваных школ у большасць гэта адбывалася па-беларуску. Толькі у 38 школах выкладалі на рускай мове[12;11с.]. Нягле-дзячы на выкарыстанне беларускай мовы ў якасці дапаможніка пры вывучэн-ні дзяцей у асобных мясцовасцях, да сярэдзіны 1930-х гг. у праваслаўным грамадска-царкоўным жыцці пануючыя пазіцыі займала беларуская мова. Беларусізацыя Праваслаўнай Царквы адмаўлялася як польскай адміністра-цыяй, так і праваслаўным духавенствам [13,329c.]
У 1923 г. у Пачаеве адбыўся першы законавучыцельскі з’езд, у выніку якога быў утвораны Сінадальны Вучэбны Камітэт, на які ўсклалі вядзенне ўсіх спраў духоўна- навучальных устаноў Праваслаўнай Мітраполіі ў Польшчы і апека-ванне справалі рэлігійнай асветы і выхаванне дзяцей у пачатковых і сярэдніх свецкіх школах[16;56c.].Таксама пачалі рэгулярна праводзіцца мітрапалітар-ныя законавучыцельскія курсы і канферэнцыі, на якіх прыбывалі айцы- зако-навучыцелі з усіх епархій Мітраполіі.Мітрапаліт штогод збіраў ад архіепіска-паў справаздачы аб стане законавучыцельскай справы ў епархіях. Адпаведна, кожны законавучыцель рэгулярна і абавязкова на кожны навучальны год ад-сылаў у сваю Духоўную Кансісторыю рапарт аб сваёй працы ў школе, у якім звычайна адлюстроўваў і агульны настрой вучняў, і хібы, якія мелі месца ў працэсе выкладання закона Божага, сітуцыю са стаўленнем школьнага кіраў-ніцтва і ўлад да яго дзейнаці, праблемы і набыткі у справе выкладання рэлігіі ў школе. Падобныя рапарты, безумоўна, прыносілі сваю карысць, бо ніколі не насілі фармальны характар і паказвалі рэальную карціну рэлігійнага жыц-ця народа.
Паралельна з дзейнацю школьных улад дзяржаўная улада ў асобе Міністэр-ства асветы і веравызнання рэгулярна удакладняла і ўнармоўвала законаву-чыцельскую справу. Так, паволе загда ад 1927 г., Закон Божы павінен быў выкладацца два разы на тыдзень, калі агульны лік праваслаўных вучняў быў не менш за 12 чалавек. Калі лік быў меншы за 12 чалавек, тады яны павінны былі злучацца ў гурткі разам з вучнямі іншых сярэдніх школ.У атэстатах вуч-няў абавязкова былі адзнакі па рэлігіі. Калі ў школе Закон Божы не выкладаў-ся, школьныя ўлады мелі права потрабаваць ад бацькоў адпаведнага пасвед-чання аб навучэнні рэлігіі ў хатніх умовах.
Умовы, у якіх вялі свою рэлігійна- аветніцкую дзейнасць святары, велімі часта былі няпростымі і маральна і матэрыяльна. Законавучыцель амаль заўсёды залежыў ад ласкі школьнага кіраўніка, які за спазненн нават на 5 хвілін мог не залічыць гэты занятак святару, не дазволіць яго правесці, або не заплаціць за яго.
Глабальная паланізацыя “Крэсаў Усходніх” у канцы 1930-х гг.моцна закранула Праваслаўную Царкву. Улады паступова і няўхільна пачалі “раскручваць” кан-цэпцыю, гэта значыць “праваслаўных палякаў”. У Заходняй Беларусі ўжо ў ся-рэдзіне 1930-х гг. усё большае рапаўсюджанне набывала практыка выкладан-ня Закона Божага на польскай мове, як быццам па прычыне “незразумелай царкоўнаславянскай мовы” для вучняў; у царкве ўсё часцей можна было па-чуць польскамоўную службу і пропаведзі.
1.3. Дзейнасць праваслаўных манастыроў на тэрыторыі Заходняй Беларусі
Манастыры заўсёды адыгрывалі значную ролю ў Правалаўнай Царкве. Па меркаванні А. Мірановіча, у 1922 г. на тэрыторыі Заходняй Беларусі афіцыйна функцыянавала 14 мужчынскіх манастыроў, сярод іх у Віленска- Лідскай епархіі – Святога Духа і Святой Троіцы ў Вільні. Аднак не ўзгадваліся, напрык-лад, гродзенскія манастыры ці жыровіцкі. Фактычна ў структуры праваслаў-най царквы 16 дзейнічаючых манастыроў (5 жаночых і 11 мужчынскіх).Сярод іх у Віленска- Лідскай епархіі існавала: Св. Духа ў Вільні (мужчынскі), Св. Троіцы ў Вільні (мужчынскі). Царкоўныя ўлады таксама падавалі, што на тэрыторыі манастыра Св. Марыі Магдалены і Нарадження Маткі Боскай, аднак яны не былі прызнаны ўладамі як самастойныя адзінкі.У 1937 г. гэтыя жаночыя манастыры былі аб’яднаны ў адзіны жаночы манастыр Св. Троіцы, а манахі з яго пераведзены ў манастыр Св. Духа. На тэрыторыі Гродзенска- Навагрудскай епархіі існавалі манастыры Св. Барыса і Глеба ў Гродна (муж-чынскі), Унебаўзяцця Маткі Боскай у Жыровічах (мужчынскі), Нараджэння Маткі Боскай у Гродна (жаночы). У Палеска- Пінскай епархіі існаваў адзіны мужчынскі манастыр Св. Мікалая ў Мельцах, які быў уключаны ў яе ў выніку змены межаў епархіі у 1928 г.[17;583с.]