Манастыры адыгрывамі істотную ролю ў грамадска- палітычным жыцці.У віленскім манастыры існавалі друкарня, бібліатэка і кніжны магазін. Манас-тыр Св. Троіцы ў Вільні быў падставай для функцыянавання духоўнай семіна-рыі. У яго будынках размяшчаліся беларуская гімназія, музей І. Луцкевіча і Беларуская Праваслаўнае Брацтва імя Св. Троіцы. У манастыры Св. Духа зна-ходзіліся Віленская Праваслаўная Кансісторыя і рэзідэнцыя архіепіскапа Феадосія[17;590с.].Манастыры праводзілі шыпокую дабрачынную дзейнасць, утрымоўвалі шпіталі і прытулкі.Манахі дапамагалі хворым і бедным.
Спрэчным затаецца пытанне аб колькасці праваслаўнага манаства ў міжваен-ны перыяд. Згодна з афіцыйным дадзеным мітраполіі ў Варшаве, у 1930 г. было 180 манахаў з святарскім сенатам і 80 з дыяканскім.аднак гэта лічбы не ўлічвае манахаў без сана і паслушнікаў. Адпаведна апошнім подлікам царквы ў 1936 г. на тэрыторыі польскай дзяржавы было 14 мужчынскіх манастыроў, у якіх пражываў 231 манах і 4 жаночых з 288 манашкамі[18;436с.].
Такім чынам , прававое становішча манастыроў , як і пытанне манастырскай уласнасці было вызначана толькі напрыканцы 1930-х гг. У міжваенны перыяд урад намагаўся зменшыць іх колькасць і паставіць пад поўны кантроль з боку дзяржавы. Праваслаўныя манастыры і брацтвы адыгрывалі значную ролю ў грамадска- рэлігійным жыцці. Іх актыўная дабрачынная і асветніцкая дзей-насць спрыяла пашырэнню рэлігійнай праваслаўнай свядомасці сярод на-сельніцтва. Калі манастыры пераважна аставаліся асяродкамі рускасці і анты-польскасці ў праваслаўнай царкве, то царкоўныя брацтвы часта ўздымалі беларускае нацыянальнае пытанне. Улады ж імкнуліся да абмежавання іх дзейнасці, а ў лепшым выпадку ліквідацыі.
2. Узмацненні дэрусіфікацыі і паланізацыі праваслаўнай царквы
У супрацьвагу беларускаму грамадска- царкоўнаму руху польскія урады з сярэдзіны 1930-х гг. інспіравалі рух “праваслаўных палякаў”.Фармальнай падставай для гэтага з’яўлялася наяўнасць у структуры насельніцтва правас-лаўных польскай этнічнай прынадлежнасці: паводле перапісу насельніцтва 1931 г. – 500 тысяч чалавек. Частку актывістаў новага грамадскага руху скла-далі чыноўнікі праваслаўнага веравызнання. Арганізацыйныя дзеянні пачалі-ся толькі пасля прыходу новага кіраўніка Гродзенскай епархіі Савы(Саветава), перакананага прыхільніка паланізацыі Праваслаўнай Царквы. На надзвычай-ным пасяджэнні Святога Сінода ў Варшаве былі зацверджаны польскамоўныя пераклады літургічных тэкстаў, дадзены дазвол на іх выкарыстанне.
У сярэдзіне 1930-х гг.з’явіліся маладыя святарскія кадры з ліку выпускнікоў Факультэта праваслаўнай тэалогіі Варшаўскага Уніветсітэта. Аплату за адукацыю і пражыванне ў Варшаве кандыдатаў на святароў браў на сябе ўрад, чакаючы ўзамен адпаведнай працы сярод праваслаўных вернікаў. Спа-чатку частка гэтых выпускнікоў прайшла практыку як вайсковыя капеланы і атрымалі афіцерскае званне. У 1935 г. яны пачалі ствараць структуру руху гэ-так званых “праваслаўных палякаў”. У ліпені 1935 г. у Беластоку ўзнікла Аб’яднанне праваслаўных палякаў імя Юзэфа Пілсудкага. Арганізацыя выс-тупіла з патрабаваннем увядзення польскай мовы ў богаслужэнне і ўсё царкоўнае жыццё. Неўзабве такія арганізацыі ўзніклі ў Гродне, Вільні, Слоні-ме, Валожыне, Баранавічах, Ваўкавыску і Навагрудку.Гродзенскі дом правас-лаўных палякаў імя Стэфана Баторыі заснавалі , між іншым, вайковыя капе-ланы. Акрамя аб’яднання і салідарнаці, мэтай таварыства “Дом палякаў пра-васлаўнага веравызнання імя Стэфана Баторыі” у Гродне абвяшчалася такса-ма “прапаганда сярод членаў таварыства асноў выхавання дзяцей добрымі грамадзянамі Полькай Рэспублікі”. Пачатак рэгулярнага друку руху “правас-лаўных палякаў” паклаў зварот мітрапаліта Дыянісія 16 лістапада 1936 г. да Міністэрства веравызнання і грамадскай асветы з просьбай аб фінансавай падтрымцы для выдання польскамоўнай рэлігійнай літаратуры.[20;83с.] У праграмнай дэкларацыі яны дамагаліся , каб кожны праваслаўны паляк ат-рымаў магчымасць прадэманстраваць сваю нацыянальнасць і пачуццё сувязі з усім польскім народам.
Рух праваслаўных палякаў поўнасцю падтрымліваўся ўладамі як метад абме-жаванне беларукага руху.
Цяжка акрэсліць, у якой ступені на гатоўнасць Царквы да ўдзелу ў асіміляцыі беларусаў уплывалі дзяржаўныя датацыі. У 1936 г. урад выдзяліў на пад-трымку Праваслаўнай царквы 1 333 600 злотых, у тым ліку на аплату іерархам і святарам – 1 053 600. Астатнія амаль 300 000 былі выдаткаваны на стыпен-дыі, утрыманне епіскапскіх канцылярыяй і рамонт святыняў. Бэджэт Гродзен-скай епархіі складаў 167 000 злотых, з якіх 106 000 – дзяржаўныя датацыі. Ахвярадаўца такіх сродкаў меў права чакаць удзячнасці.
Пасля смерці Пілсудскага Сінод епіскапаў Праваслаўнай Царквы выдаў адозву да вернікаў, у якой гаварылася пра вялікую страту польскага народу. Сінод выступаў як прадстаўнік польскага грамадства. Восенню1935 г. адбы-ліся з’езды духавенства Віленскай, Гродзенскай, Палескай і Валынскай пра-васлаўных епархій. Епіскап гродзенскі Антоній адкрыў з’езд на польскай мове і заахвоціў святароў, каб бралі з яго прыклад. Гродзенскі з’езд прыняў паста-нову: для ўшанавання памяці Пілсудскага весці навучанне закону Божага ў Гродзенскай епархіі на польскай мове і пачаць падрыхтоўку прапаведавання на той жа мове.
З лютага 1936 г. часопіс “Слова”, выдаўцом якога была Варшаўская мітрапо-лія, стаў друкавацца на польскай мове. У сакавіку з’явіўся таксама новы часо-піс – “Газета праваславна”, фінансаваная Міністэрствам вайсковых спраў. Абодва часопіса прапагандавалі неабходнасць пераводу літургічнага парадку з рускай і царкоўнаславянкай на польскую мову. У справаздачах ваяводаў у 1936 – 1937 гг. падкрэслівалася, што са святарамі ў гэтым плане наогул не бы-ло прадлем. Па меры магчымасці пашыралася прысутнасць польскай мовы ў царкве. Праўда, праблемы былі з вернікамі, якія дэманстратыўна выходзілі са святыняў, калі толькі святар начынаў гаварыць на дзяржаўнай мове.
Новая нацыянальная палітыка Царквы крытыкавалася беларускай прэсай. На старонках “Беларускай крыніцы” і “Роднага краю” часта з’яўляўся тэзіс, што тыя самыя епіскапы, якія раней праводзілі русіфікацыю, цяпер з такім самым інтузіязмам паланізуюць сваіх вернікаў. Несумненна, паланізацыю праводзі-лі, але без інтузіязму. Пра інтузіязм можна гаварыць толькі ў адносінах да вы-пускнікоў Варшаўскага ўніверсітэта.
У адказ на крытыку Сінод епіскапаў 12 кастрычніка прыняў пастанову аб па-шырэнні полькай мовы ў літургічным парадку. Было вырашана на працягу трох гадоў зрабіць пераклад неабходных тэкстаў.
У 1937 – 1938 гг. епіскапам гродзенскім стоў палкоўнік Сава (Саветаў), а віленскім вікарным епіскапам – палкоўнік Мацвей (Сямашка). Абодва былі прыхільнікамі хуткай паланізацыі царквы ў паўночна- усходніх ваяводствах.
У структуры Праваслаўнага навукова- выдавецкага інтытута, заснаванага ў Гродне па ініцыятыве галоўнага праваслаўнага капелана польскага войска Сімяона (Федаронькі)[21, 130с.], было створана 6 секцый – багаслоўная, гіста-рычная, архіўна- бібліаграфічная, тэрміналагічная, царкоўнага мастацтва і па падрыхтоўцы праваслаўнай энцыклапедыі. Супрацоўнікі ўстановы праводзілі лекцыі па багаслоўскіх праблемах і пытаннях царкоўнай гісторыі, друкавалі па- польску часопіс “Голас праваслаўя”, брашуры. Выдавецкая, навукова- прапагандысцкая дзейнасць ажыцяўлялася выключна за кошт субсідый польскага урада і мясцовых огранаў улады. У студзені 1939 г. Праваслаўны навукова- выдавецкі інстытут пачаў выдаваць на польскай мове штомесячны часопіс “Праваслаўны агляд”. 3 мая 1939 г. у Вільні пачаў выдавацца польска-моўны “Праваслаўны двухтыднёвік”. Навукова- тэарэтычны ўзровень усіх вы-данняў Праваслаўнага навукова- выдавецкага інстытута быў слабым.
У красавіку 1939 г. у Гродне Праваслаўным навукова- выдавецкім інстытутам быў надрукаваны зборнік Казанняў і рэлігійных прамоваў на польскай мове. Яго выданне было прафінансавана дзяржавай. Святары на кожную нядзелю і свята атрымалі канспекты пропаведзяў, якімі павінны былі карыстаца. Дзяр-жаўныя ўлады сакрэтна правяралі рэалізацыю на практыцы гэтага распара-джэння. У Палекай епархіі ў ліпені 1939 г. кля 40% казалі пропаведзь паводле зборніка, прыблізна 1% духоўнікоў адмовіліся гэта рабіць, а 20% прапаведа-вала традыцыйна па- руску.
З сярэдзіны 1930-х гг.у моўна- культурнай сферы грамадска- царкоўнага жыцця Заходняй Беларусі ўсё больш фарсіраваўся працэс выцяснення рускай мовы, узмацняліся пазіцыі польскай мовы, культуры. Школьныя ўлады ў многіх паветах настойвалі на польскамоўнам выкладанні рэлігіі. Для ўздзеян-ня на духавенства, што адмаўлялася выкарыстоўваць польскую мову ў гра-мадска- царкоўным жыцці, практыкаваліся затрымкі дзяржаўных датацый. Паводле тэзісаў, распрацованых ў канцы 1935 г. міжведаманым Камітэтам нацыянальных спраў, праваслаўная царква павінна была стаць інструментам насаджэння польскай культуры ў заходнебеларускіх землях. Пашырэннем польскасці сярод беларускага насельніцтва пачалі займацца маладыя свята-ры, выпускнікі Віленскай семінарыі і тэалагічнага факультэта Варшаўкага ўні-версітэта. Першыя польскамоўныя богаслужэнні адбыліся 11 лістапада 1935 г. у кафедральным саборы ў Беластоку і гарнізоннай царкве ў Гродне. 1 сака-віка 1936 г. пры падтрымцы Міністэрства вайсковых праў пачалося друкаван-не па- польску выдання “Газета православна” , якое павінна было спрыяць праваслаўнай супольнасці з Польскай дзяржавай і польскай культурай .