Амаль што апакалiпсiчны ваенны патоп 1650-60-х гадоу, рэлiгiйная вайна, казацка-сялянскiя паустаннi, Пагроза захопу шведамi Беларусii Лiтвы пахiснулi веру Сiмяона у стабильнпсць Рэчы Паспалiтай. Пiсьменнiк пачау ускладаць надзеi, што яго Радзiму выратуе палiтычны саюз з Расiяй.
А тым часам Расія прадпрымала далейшыя захады для ўмацавання сваёй дзяржаўнасці. У маі 1656 года яна аб’явіла вайну Швецыі. Аляксей Міхайлавіч вырашыў не адседжвацца ў сталіцы, а знаходзіцца ў войску. Яно, як вядома, наблізілася да Полацка. Прыехаўшы ў горад на Дзвіне 5 ліпеня, цар жыў там да 15 ліпеня. Ігнацій Іяўлевіч, каб засведчыць сваю прыхільнасць і адданасць яму, арганізаваў на пад’ездзе цара да горада ўрачыстую сустрэчу. Аляксею Міхайлавічу найбольш спадабалася, калі 12 вучняў брацкай школы на чале з Сімяонам прачыталі вершаванае вітанне, так званыя “Метры на прышэсце вялікага гасудара Аляксея Міхайлавіча”.
“Метры” пісаліся не адным Сімяонам, яму дапамагалі Іяўлевіч і Філафей Утчыцкі. Аўтарства было калектыўным, бо многім хацелася засведчыць павагу да цара. Сімяон жа (невядома, ці па ўласнай ініцыятыве, а можа, па просьбе ігумена) за некалькі дзён да гэтай сустрэчы нават з’ездзіў у Віцебск, дзе таксама выступіў перад Аляксеем Міхайлавічам.
Але і гэты твор Сімяон не столькі сам пісаў, колькі перафразаваў “Прасфоніму”, у якой гучалі падобныя параўнанні, толькі яны адрасаваліся кіеўскаму мітрапаліту. Што да самога звароту да цара, дык Сімяон хацеў звярнуць на сябе ўвагу. І не толькі на сябе. Разлічваў, што Аляксей Міхайлавіч не абыдзе гараджан увагай, у чым і не памыліўся. Яшчэ граматай ад 3 сакавіка 1655 года гасудар засведчыў права Богаяўленскага манастыра “владети в век неподвижно” новымі землямі, якія аддаў яму. У далейшым таксама падтрымліваў яго. З граматы ад 16 лютага 1657 года відаць, што цар чарговы раз пацвердзіў права гараджан “владеть около города Полотеска землею и лесами и сенными покосы и всякими угодьи на все четыре стороны кругом по пяти верст выпуски”. Адначасова агаворвалася: “опричь отчин, земель и угодей Полоцкого Богоявленского монастыря”.
Адным словам, цар звярнуў увагу на мала каму вядомага маладога дыдаскала. А калі звярнуў, то, трэба было чакаць, што не забудзецца пра яго. Але пакуль Сімяон адчуў царскую ўвагу, упаўне зведаў, што такое дзеянні нядобразычліўцаў. У снежні 1659 года Іяўлевіч стаў архімандрытам полацкага Барысаглебскага манастыра. Тым самым у брацкай школе Богаяўленскага манастыра ў Сімяона не засталося галоўнага і ўплывовага заступніка. З незалежным у меркаваннях выкладчыкам вырашылі расправіцца тыя, каму не падабалася яго маскоўская арыентацыя. А менавіта так, а не інакш, успрымалі і многія калегі і начальства згаданыя віншаванні, а таксама тыя, якія Сімяон рэгулярна пасылаў цару ў Маскву.
У справу ўмяшаўся полацкі епіскап Каліст. Не дапамагло і тое, што яшчэ ў 1657 годзе Сімяонам быў складзены і зачытаны яму панегірык – “Вітанне епіскапа Каліста Полацкага і Віцебскага”.
Сімяон апынуўся ў турме, што знаходзілася на полацкім Верхнім замку. Давялося правесці ў кайданах два тыдні. А яшчэ да гэтага Каліст знайшоў яму пакаранне, магчыма, і не такое строгае, але больш зняважлівае. За нейкую правіннасць малады настаўнік вымушаны быў прыбіраць... хлявы.
Зусім бы цяжка давялося Сімяону, калі б не магчымасць атрымліваць маральную падтрымку ад Іяўлевіча. Той нязменна гаварыў, што, магчыма, хутка паедзе ў Маскву, тады абавязкова возьме яго з сабой.
У лютым 1660 года, калі ў Маскве меўся прайсці чарговы царкоўны сабор, Аляксей Міхайлавіч запрасіў на яго і Іяўлевіча. Не аднаго, вядома, а з вялікай світай, у складзе якой і апынуўся Сімяон з 12 сваімі вучнямі. Выехалі, як кажуць, з запасам і ўжо 19 студзеня былі прыняты ў Крамлі. Гучалі вітальныя прамовы, “стихи краесогласные”, гэта значыць вершы, складзеныя Сімяонам.
У Полацк змаглі выехаць толькі 20 верасня 1660 года. Спяшаліся, каб паспець на заняткі. У Полацку адчуваў тугу па вялікім, шумным горадзе, які паспеў палюбіць. Ды і пастаянна давалі знаць пагрозлівыя позіркі колішніх (ды і новых) нядобразычліўцаў. Становішча яшчэ больш ускладнілася, калі ў 1661 годзе актывізаваліся ваенныя дзеянні Расіі з Рэччу Паспалітай. На Сімяона з’явіўся адзін данос, другі... Нічога не заставалася, як развітацца з родным горадам.
Пераезд у Маскву хутчэй за усё адбыуся у другой палове 1663 года. Гэты ж год пацвярджае і сам Полацкі ў прадмове да “Вертаграда мнагацветнага”, напісанага ў 1676 годзе; ён гаворыць, што на дзень канчыны Аляксея Міхайлавіча пражыў у Маскве 13 гадоў.
У Маскву ехаў не адзін, а з маці і пляменнікам. Як прызнаваўся: “Оставил я отечество, родных, удалился, вашей царской милости волею вручился”. У Маскве Сімяон стаў Полацкім, а пасяліўся ў Заіконаспасаўскім манастыры. Царом быў сустрэты належным чынам. Неаднаразовыя вітанні зрабілі сваю справу. На так званы “грашовы корм” яму адводзілася па пяць алтын у дзень. На іх, дарэчы, можна было купіць ягня ці парася. А калі ўлічыць, што манахі харчаваліся бясплатна, дык гэтыя грошы ў яго ў асноўным ішлі на кнігі. Шмат рукапісных кніг Сімяон прывёз з сабой і з Полацка. Дзеля захоўвання іх яму выдзелілі ў сцяне, “в обители всемилостивого Спаса, что за Иконным рядом” спецыяльны склеп – “ради безбедства от пожаров”.
Полацкаму даручылі стварыць спецыяльную лацінскую школу для царскіх людзей з Прыказа таемных спраў. Яна стала адной з тых грэка-лацінскіх устаноў, што з цягам часу прывялі да ўтварэння Славяна-грэка-лацінскай акадэміі. Спачатку Сімяон з’яўляўся адзіным настаўнікам, ды і вучняў было ўсяго чатыры чалавекі – дарослыя людзі, пад’ячыя Прыказа. З імі Полацкі хутка і лёгка зблізіўся, і часам розніцы ў тым, што ён выкладчык, а яны слухачы, не адчувалася. Асабліва прыязныя адносіны былі з Сільвестрам Мядзведзевым, які стаў любімым вучнем і на ўсё жыццё захаваў прыязнасць да свайго настаўніка, удзячнасць яму. Дарэчы, Полацкі жыў з Мядзведзевым у адной келлі. Атрымаўшы неабходную падрыхтоўку, першыя вучні Полацкага, у тым ліку і Мядзведзеў, у маі 1668 года паехалі з дыпламатычнай місіяй у Курляндыю.
Аб вельмі вялікім аўтарыцеце Полацкага ўжо ў першыя ж гады яго жыцця ў Маскве яскрава сведчыць і такі факт. Як вядома, у 1666 годзе склікаўся спецыяльны царкоўны сабор, які судзіў за самавольны ўход з прастолу, за жаданне паставіць царкоўную ўладу над царскай патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі свяцейшага Нікана. Галоўным абвінаваўцам на ім выступаў цар. Сабраць жа неабходныя дакументы, якія дапамаглі б цалкам выкрыць дзейнасць раскольніка, Аляксей Міхайлавіч прапанаваў Сімяону. Полацкі, акрамя таго, з’яўляўся перакладчыкам і сакратаром двух усяленскіх патрыярхаў – александрыйскага і антыахійскага. Тады ж ім быў напісаны трактат “Жэзл праўлення”, скіраваны супраць расколу.
Стаў вядомым Полацкі і як выхавальнік царскіх дзяцей. Адбылося гэта восенню 1667 года. 1 верасня аб’явілі наследнікам прастола царэвіча Аляксея, якому споўнілася 13 гадоў. А 7 верасня наладзілі ўрачысты абед, на якім і аб’явілі Сімяона настаўнікам царэвіча. Як і вымагалі таго абставіны, ён выступіў з віншаваннямі. Спачатку сказаў звычайную прамову, а затым паднёс цару Аляксею Міхайлавічу і яго сыну, цяпер ужо вялікаму князю Аляксею Аляксеевічу, вершаванае вітанне, названае “Арол расійскі”.
Чарговы панегірык? Так. Ды і каб узмацніць эфект, віншаванне было паднесена зусім не як звычайны тэкст. Яго старанна аформілі. Зрабілі прыгожыя малюнкі ў некалькіх фарбах, пераплёт малінавага колеру, з шоўку. Аднак Сімяон адначасова вырашыў раскрыцца як паэт, якому падуладны найскладанейшыя паэтычныя формы. І ўвогуле, ці не з гэтага панегірыка заявіў ён пра сябе як выдатны эксперыментатар? Не абышлося, канечне, і без гіпербалізаваных параўнанняў – тут аўтар не адыходзіў ад жанру. Але галоўнае ў творы зусім не гэта, а тая віртуознасць, з якой ён паставіўся да тэмы. У чым пераканалася царская сям’я, калі пасля абеду змагла ўважліва пазнаёміцца з віншаваннем.
Пішучы панегірык, Полацкі ставіў перад сабой і асветніцкую мэту. У прыватнасці ў ім згадваюцца Гамер, Вергілій, Арыстоцель, Арфей, Дэмасфен...
Як кажуць, “лесть лестью”, але ўсё гэта прамаўлялася паэтам высокай культуры пісьма. Яшчэ некалькі прыкладаў высокага прафесійнага майстэрства Сімяона. Як сведчыць, напрыклад, “Дыялог кароткі”, Полацкі паспяхова выкарыстоўваў і такую форму, як “рэха”. Дарэчы, яна мела шырокае распаўсюджанне ў заходнееўрапейскай літаратуры.
За палiтычнай i царкоунай барцьбой пiсьменнiк не забывау пра сваё наканаванне – лiтаратурную творчасць. Амаль штодзённа ён пiсау палову сшытка вершау, п’ес, творау прамоунiцкай прозы.
Даследчыкі заняліся нават падлікамі і высветлілася, што ўся паэтычная спадчына гэтага слаўнага сына Полацка займае недзе 50 тысяч радкоў. Галоўнай жа кнігай яго стаў зборнік “Вертаград мнагацветны”, у якім творы размешчаны ў алфавітным парадку. Даследчыкі схільны лічыць гэтую кнігу “своеасаблівай энцыклапедыяй”, дзе перамежаваны царкоўныя легенды, анекдоты, звесткі з гісторыі, геаграфіі, мінералогіі, погляды на ідэальнага манарха, на абавязкі начальніка, выкрыванне распусты, чараўніцтва і асабліва зайздроснікаў і паклёпнікаў (на напісанне апошняга яго натхнілі варожыя дзеянні грэкафілаў).
Сімяон Полацкі – гэта і вытокі рускага прафесійнага тэатра, што быў створаны ў 1672 годзе пры двары Аляксея Міхайлавіча. Трупа складалася з 26 чалавек, а паколькі амаль усе яны з’яўляліся беларусамі, якія жылі ў Мяшчанскай слабадзе, дык, думаецца, падбор юнакоў і дзяўчат зусім невыпадковы. Не забываў Полацкі пра сваіх землякоў, клапаціўся, каб яны маглі далучыцца да мастацтва, у прыватнасці – тэатральнага. А яшчэ, што таксама немалаважна, апекаваў акцёраў, па неабходнасці заступаўся за іх. А ім жа не так і лёгка працавалася. Хутка трупа павялічылася да 60 чалавек. У казне, відаць, знайшліся людзі, якія палічылі, што выдаткі вялікія, таму “забыліся” своечасова плаціць артыстам грошы.