Чытанне як адзін з асноўных этапаў вывучэння мастацкага твора ў школе (стр. 6 из 8)

2.Абмеркаванне ўражанняў, якія ўзніклі ў вучняў.

3.Вызначэнне месца дадзенай сцэны ў сюжэце твора, яе кампазіцыйнай ролі.

4.Раскрыццё значэння эпізоду ў харакгарыстыцы персанажаў

5.Тэкстуальны аналіз, асэнсаванне ролі мастацкіх сродкаў.

6.Фармуляванне абагульненняў або канкрэтызацыя высноў.

7.Тлумачэнне эпізоду як звяна ў цэласнай структуры твора.

У старшых класах, дзе вывучаюцца эпічныя творы вялікай формы, выкарыстоўваецца наступная метадычная схема аналізу твора[13, с.15]:

1.Агульная характарыстыка гістарычных абставін, у якіх або пра якія быў напісаны твор.

2.Месца твора ў сістэме літаратурнай дзейнасці пісьменніка.

3.Звесткі аб першай публікацыі твора, яго ўплыве на свядомасць чытача, аб крытычных ацэнках твора (звяртаецца ўвага і на новае прачытанне).

4.Характарыстыка:

— часу, падзей, персанажаў, якія апісваюцца ў творы;

— асаблівасцей сюжэта, кампазіцыі, стылю твора;

— праблематыкі, канфлікту;

— мастацкіх сродкаў;

— ідэйнага зместу твора.Аналіз філасофскай канцэпцыі аўтара.

6.Месца твора ў гісторыі нацыянальнай і сусветнай літаратуры.

Такім чынам, пры чытанні лірычных твораў пераважна выкарыстоўваюцца наступныя выразнае чытанне, з выкарыстаннем рэпрадуктыўнага, эўрыстычнага і дэдуктыўнага метадаў і залежыць ад узросту навучэнцаў, каменціраванае чытанне. Чытанне эпічных твораў патрабуе падрыхтоўку вучняў да іх ўспрымання, чытанне (класнае ці дамашняе ў залежнасці памеру твораў), вывучэнне першапачатковага чытацкага ўспрымання.

2.3 Чытанне казак, легенд і баек

Легенды і казкі - мастацкі вымысел народа, але чамусьці яны выклікаюць у нас глыбокі роздум і шчырыя пачуцці. Капоўненыя думкай і пачуццём, некахорыя словы і выразы з легенд і казак надоўга застаюцца ў нашай памяці, бо яны сталі нам зразумелыя і дарагія сваёй мудрай прастатой, дасціпнасцю і жыццёвай пераканальнасцю. 3 тэкстам легенды або казкі варта абыходзіцца ўважліва, асцярожна і вават далікатна, бо, чым больш у іх выдумкі, шм цяжэй перадаць вусным словам фантастычныя відовішчы, характары казачных герояў, іх подзвігі, пачуцці, думкі, імкненні, звычкі, схільнасці.

Найчасцей слова „легенда” ўжываецца ў значэнні выдумка, штосьці неверагоднае. Сучаснае літаратуразнаўства разглядае легенду як адну з форм вуснай народнай творчасці: вершаваны або празаічны твор, у аснове якога ляжыць цуд, фантастычная з'ява або вобраз, мастацкі вымысел. Але адначасова легенда прэтэндуе на пэўную верагоднасць у мінулым. У гэтых адносінах легенды маюць шмат агульнага з казкамі - адным з асноўных жанраў фальклору. Агульнавядома, што фальклор узнік раней, чым пісьменнасць, таму існаваў, распаўсюджваўся і захоўваўся ён толькі ў вуснай форме. Трэба адзначыць, што захаванне фальклору ў многім залежала ад таго, хто і як расказваў легенду ці казку. Майстэрства творцаў-выканаўцаў вельмі ўплывала на пашырэнне і захаванне лепшых ўзораў вуснай народна-паэтычнай творчасці[4, с. 73].І сёння, у час суцэльнай пісьменнасці ў нашай краіне, дзеці больш любяць слухаць розныя фантастычныя, чарадзейныя, цікавыя і страшныя гісторыі - легенды і казкі, калі іх расказваюць па памяці, а не чытаюць па кнізе. І гэта заканамерна. Расказваючы, настаўнік знаходзіцца ў непасрэднай псіхалагічнай сувязі з вучнямі, мае магчымасць праверыць сілу эмацыянальна-вобразнага уздзеяння на вучняў, ацаніць эфектыўнасць раскрыцця і ўспрымання зместу легенды ці казкі. Таямнічасць, перабольшанне, фантастычнасць з'яў і падзей, дынамічнасць развіцця дзеяння захапляе душы дзяцей, цалкам завалодвае імі. “Дзеці заміраюць ад страху, калі казач наму герою пагражае смяртэльная небяспека, і пачынаюць шаптаць нешта з намерам папярэдзіць яго, дапамагчы, абараніць; шчыра радуюцца, шчасцем свецяцца іх вочы, калі герою спадарожнічае ўдача, калі ён перамагае злыя сілы”[4, с. 73] - у гэтым найвыразней выяўляецца дзіцячая непасрэднасць успрымання і ацэнкі легенды ці казкі.

У час расказвання па памяці настаўнік больш поўна і свабодна выкарыстоўвае і такія сродкі выразнасці мовы, як міміка, жэсты, позірк, пастава, а гэта спрыяе яскравасці і пераканальнасці стварэння вобразаў герояў легенд і казак. Нягледзячы на многія перавагі расказвання, на ўроках літаратуры казкі і іншыя мастацкія творы найчасцей чытаюцца па кнізе.

Мастацкае чытанне легенд і казак пэўным чынам адрозніваецца ад чытання звычайнай прозы. Асаблівую ўзнёсласць, зацікаўленасць і захапленне, перабольшаную таямнічасць, мяккасць, шчырасць і вялікую веру ў мастацкі вымысел - вось што хацелася б, каб пачулі дзеці, слухаючы легенду ці казку, каб у вучняў склалася ўражанне, што тэкст расказваецца па памяці, каб яны нават не заўважылі, што настаўнік падглядае ў кнігу.

Калісьці вялікі пясняр беларускага народа Я. Купала пісаў: “Больш за ўсё зрабілі на мяне ўплыў беларускія народныя казкі, чутыя мною ў дзяцінстве”. Працэс чытання казкі павінен праходзіць трошкі іначай, чым звычайнай прозы: “асаблівая ўзнёсласць, перабольшаная таямнічасць, мяккасць, шчырасць і вялікая вера ў мастацкі вымысел павінны абавязкова прысутнічаць у чытанні настаўніка”[5, с. 82]. Няма ніякай патрэбы націскаць на “страшныя” і “смешныя” эпізоды казак. Мастацкі густ, пачуццё меры падкажуць настаўніку, у якой ступені гэтыя эпізоды павінны быць “страшныя” ці “смешныя”. Празмернае іх выдзяленне выклікае страх і слёзы, смех і беспрычынны рогат. Але нельга таксама рабіць гэтыя эпізоды нязначнымі, абыякавымі, здымаючы напружанасць драматычнай сітуацыі або камічнасць у гратэскных месцах. Гэта зніжае мастацкія якасці казкі. Вучням, якія пры чытанні казкі настаўнікам становяцца ўдзельнікамі казачных падзей, вельмі важна, каб “дзеянне было даведзена да канца, г.зн. да поўнай перамогі дабра над злом, жыцця над смерцю, кахання над нянавісцю”[5, с. 83].

На самай справе, казка — мастацкі вымысел, але яна выклікае глыбокія думкі і сапраўдныя пачуцці. Амаль заўсёды ў казцы мала слоў, а больш дзеяння. Але гэтыя словы надоўга, а ў многіх выпадках і назаўсёды застаюцца ў нашай памяці. “Настаўніку трэба вельмі асцярожна і далікатна абыходзіцца з казачным тэкстам, імкнуцца да змястоўнага, па-сапраўднаму творчага працэсу пры выразным чытанні казачных твораў”[5, с. 83]. Чым больш у казцы выдумкі, тым больш дасканала павінны перадавацца пры чытанні характары казачных герояў, іх учынкі, імкненні, пачуцці. Увасабленне гэтых герояў у жывым слове цалкам залежыць ад настаўніка, ад яго эстэтычнага і інтэлектуальнага развіцця, ад галасавых магчымасцей, ад уражлівасці і багацця яго душы.

Вучань можа згубіць давер'е да настаўніка, калі ў час чытання той не заняты ўнутрана, не ўсхваляваны і не зацікаўлены. Калі вучань, дзякуючы настаўніку і аўтару, сочыць уважліва за дзеяннямі герояў, то ён міжволі забываецца пра тое, што яны з'яўляюцца мастацкім вымыслам. Ён смуткуе над трагічным лёсам любімых герояў, разам з імі радуецца і напаўняецца іх шчасцем, але як толькі настаўнік сам перастае верыць зместу казкі, перастае жыць жыццём герояў, яго словы гучаць невыразна і штучна, ён ператвараецца з мастака ў звычайнага, абыякавага інфарматара. 3 гэтага вынікае, што настаўнік павінен захапіцца казачным матэрыялам, тады ён здолее захапіць і сваіх выхаванцаў; яны не будуць мець ні секунды на сумненні, а іх душы, розум і сэрцы будуць пад псіхалагічным уздзеяннем казачнага тэксту. Казка патрабуе багатай фантазіі не толькі настаўніка, але і вучняў, творчага ўяўлення, якое здолела б стварыць сакавітыя, узнёслыя і яркія казачныя вобразы. У час выразнага чытання казкі паміж чытальнікам і слухачамі павінна быць непарыўная сувязь.

Байка — кароткі сюжэтны твор у вершах сатырычнага зместу. Мяркуюць, што байка ўзнікла з народных казак. Таму і чытаць яе трэба так, каб стваралася ўражанне, што чытальнік расказвае прыдуманую ім гісторыю пра нейкае здарэнне. У канцы байкі робіцца вывад (мараль), які заключае ў сабе асноўную думку гісторыі. ёсць байкі, у якіх вывад даецца ў пачатку, а пасля ідзе тэкст, які пацвярджае слушнасць вываду. Тэксты некаторых баек так выразна раскрываюць асноўную думку, што выводзіць мараль няма ніякай патрэбы. Змест байкі заўсёды просты і лаканічны. У яго аснове ляжыць востры канфлікт бытавога, сацыяльнага або палітычнага характару.Чытанне баек патрабуе стварэння яркіх галасавых характарыстык дзеючых асоб, а не пераўвасаблення ў іх. Пры дапамозе галасавых магчымасцей, мімікі, жэстаў трэба выявіць характэрныя рысы герояў байкі[5, с. 92]. Чытальніку трэба “яскрава паказаць слухачам псіхалагічны бок развіцця дзеяння байкі”[5, с. 93], а выканаць гэту задачу яму дапамогуць псіхалагічныя паўзы, якія ён павінен апраўдаць. Пры чытанні маралі неабходна звярнуць увагу на вызначэнне націскных слоў у апошніх двух радках.

2.4 Чытанне драматычных твораў

У адрозненне ад лірычных і эпічных драматычныя творы ў школьнай праграме прадстаўлены невялікай колькасцю. Складанасць драмы як літаратурнага роду і яе спецыфіка абумоўліваюць пэўную цяжкасць успрымання. Таму вельмі важна падрыхтаваць вучняў да ўспрымання драматычнага твора. Каб абудзіць актыўную разумовую дзейнасць, настаўнік павінен[13, с. 116]:

—падрабязна патлумачыць падзеі, праблемы, якія знайшлі адлюстраванне ў творы;

—паказаць погляды і пазіцыю драматурга і патлумачыць адметнасць выяўлення аўтарскай пазіцыі ў драматычным творы;

—даць характарыстыку адметнасці драматычнага жанру (фабула, рэпліка, дыялог, маналог, дзеючыя асобы, рэмаркі, канфлікт).

Перад чытаннем драматычнага твора, як правіла, праводзяцца ўступныя заняткі. Мэта іх — садзейнічаць больш глыбокаму ўспрыманню твора, формы ж правядзення могуць быць разнастайнымі і залежаць ад асаблівасцей п'есы, ад месца яе ў школьным курсе літаратуры, ад узросту вучняў і г.д. На ўступных занятках неабходна даць характарыстыку эпохі, у якую быў напісаны драматычны твор, растлумачыць незнаёмыя словы, арганічна ўвёўшы іх у свой расказ пра эпоху, расказаць пра сцэнічную гісторыю п'есы.