Қылмыстық-атқару жүйелерінің мекемелері жеке өндірістік іскерлікті жүзеге асыра қалғандағы құқыктары:
жеке өндірістік әрекетін бастап және қосымша тіркеуден өткізбей жүргізе беруге;
жеке адамдар мен зандық тұлғалардың заңды құқығы мен заттарын, ой мүдделері меншігін, қаржы мүмкіндіктерін шартқа отырып пайдалануға;
өз еркімен жабдықтаушы мен өз өнімдерін тұтынушыларды таңдап алуға, оған Қазақстан Республикасы заңдары көрсеткен көлемде және жасалған шартқа байланысты баға белгілеуге;
-- Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес сыртқы экономикалық әрекет жасауға;
өзінің жеке өндірісін басқару ісінде әкімшілік-өкілеттілік әрекет жасауға;
еңбек туралы заңдар мен ведомстволық нормативтік актілерге сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлерді жалдауға немесе шығаруға;
жеке өндірісте жұмыс істейтін қызметкерлердің штатын бекітуге;
- шығарылатын өнімдер мен барлық міндетті төлемдерді және аумақтық баскару органдары әлде қылмыстық-атқару жүйесінің бас басқармасы құрған арнайы қорға бережақты төлегеннен кейінгі қалған пайданы жұмсауға;
мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің. медициналық және әлеуметтік қауіпсіздігі қызметтерімен пайдалануға;
Республикалық және шетел банкілерінің несиесін пайдалануға және заңдармен белгіленген ретпен валюта алуға;
Қылмыстық-атқару жүйесінің мекемесі жеке өндірістік әрекетін өз бетімен жоспарлайды және сотталғандар мен қамалғандарға жеткілікті жұмыс орнын құру қажеттілігіне, шығарған бұйымдарына тұтынушылардың талабы мен көрсететін қызметіне сүйене отырып даму болашағын белгілейді.
9-дәріс. Тәрбиелеу колонияларында жазаны өтеу.
1. Тәрбиелеу колонияларының түрлері және жазаны өтеу режимінің ерекшеліктері.
2. Кәмелетке толмаған сотталғандарға түзеу шараларын қолдануды құқықпен реттеу.
1. Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыс көбейді. Қазіргі уақытта жасөспірімдер еліміздің ең қылмыс зардабына ұшыраған бөлігі болып отыр. Құқық бұзушы жасөспірімдер арасында кәмелетке толмаған әйел адамдардың саны да көбейді. Заңға байланысты түзеу колониялары кәмелетке толмай бас бостандығынан айыруға сотталғандарды ұстау үшін арналған. Бас бостандығынан айыру жүйесінде түзеу ықпалының объектісі кәмелетке толмағандар болғандықтан түзеу колониялары айырықша орын алады.
Тәрбиелеу колониялары жалпы және күшейтілген режимді колониялар болып бөлінеді.
Жалпы режимді тәрбиелеу колонияларында кәмелетке толмаған, алғаш рет бас бостандығынан айыруға сотталған ер адамдар жазаны өтейді.
Күшейтілген режимді тәрбиелеу колонияларында (Казакстан Республикасы КК-нін 79-бабы) кәмелетке толмаған, бұрын бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өткерген ер адамдар жазаны етейді.
Жалпы және күшейтілген режимді тәрбиелеу колонияларында кәмелетке толмағандар кәдімгідей үй-жайларда орналастырылады, бірақ жазаны өтеу жағдайларының кейбір өзгешеліктері бар.
Тәрбиелеу колонияларынын екі түрінде де отырған сотталғандарға Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 109, 111, 130, 132-баптарында көрсетілген мадақтау мен жазалау шаралары қолданылуы мүмкін.
Түзеу-тәрбиелеу колонияларында жазаны өтеп жүрген кәмелетке толмағандар жасаққа және бөлімшеге бөлінеді. Әр жасақты аға тәрбиеші (жасақ бастығы) басқарады және тәрбиешілер кеңесі болады, оған жасақ бастығы, тәрбиешілер, сынып жетекшілері, шеберлер кіреді.
Тәрбиелеу колонияларында орнатылған режим бұл мекемелердің жұмыс әрекетінің тәртібін реттеу және оның максаты сотталғандарды оқшаулау, кашуды болдырмау. тәрбиеленушілерді қадағалап жүру және с.с.
Тәрбиелеу колонияларьшың аумағы кәсіпорынынан және тұрғын жай зоналарынан тұрады, олар өзара бөлінеді.
Күн тәртібі ережесін тәрбиелеу колониясының бастығы бекітеді және оны әрбір тәрбиеленуші орындауға міндетті. Бұл жерде, бас бостандығынан айыру орындарындағы режимнің жалпы талабы кәмелетке толмаған жазаны аткарушыларға да таратылатынын айта кеткен орынды. Бірак кылмыстык-аткару кұкығынын нормалары тәрбиелеу колонияларында жазаны аткару кезінде кейбір ерекшеліктерін караған.
Біріншіден, кәмелеткетолмаған сотталғандар тұратын жайда немесе өндірістік зонада еркімен жүре алады, кейбір жағдайларда тәрбиелеу колониясынын сыртына күндіз ешкім еріп жүрмей өз бетімен шығып келе алады.
Екіншіден, кәмелетке толмағандар кашса, оларға ату кұра-лын колдануға болмайды. Режимнін екі түрінде де кәмелетке толмаған сотталғандарға кездесу негізінен демалыс, мейрам күндері беріледі. Кездесу арнайы жабдыкталған бөлмеде етеді, оның ұзақтығы төрт сағаттан аспауы тиіс.
Тәрбиелеушілер бір түсті киім киеді. Одан баска, ТҚ-на (тәртіп капасы) камалғандар (мерзімі он тәулікке дейін) кез-десу кұкынан, сәлемдеме, бандероль, тағам және бірінші керекті заттар сатып алу күкынан айырылады. Оларға күніне серуендеуге екі сағат уақыт беріледі. Тәрбиеленуші, тәртіп капасына денсаулығы туралы медициналық аныктамасы болса ғана камалады. Үйыктағанда олар төсек-орынмен камтамасыз етіледі.
Заң күші бар нормалар бойынша 18 жаска толған сотталғандар жазалау мерзімі біткенше, бірақ 20 жастан асканша тәрби-елеу колониясында калдырылады. 18 жаска толған сотталған-дарды тәрбиелеу колониясында қалдыру мерзімін ұзарту ко-лония бастығының себептері келтірілген каулысы бойынша кәмелетке толмағандар ісі жәніндегі комиссиямен келісілген және прокурор рұксат еткенде істеледі.
Түзеу жолына түспеген тәрбиелеу колониясында отырған сотталғандар түзеу мекемесінің жалпы режиміне ауыстырылуы мүмкін.
Кәмелетке жеткен сотталған адамдарды тәрбиелеу колонияларында қалдыру басқа сотталған көпшілікке жағымды ықпалын тигізеді, бір талап қоюға мүмкіндік береді және тәрбиелеу әсерінің сабақтастығын білдіреді. Мұнымен қатар, ол жасөспірімдер жасындағыларға қылмыскерлік "мәдениетті" және "жалған қылмыскер арманшылдығын" үйренуді азайтады, яғни кәмелетке жетпеген сотталғандарға кері әсерін тигізуін азайтады.
2. Тәрбиелену колонияларыңда жаза атқарып жүрген адамдарға заң шығарушы, үлкендерге қолданылатын түзеу әрекетінің шараларын, кейбір ерекшеліктер енгізіп белгілейді. Мысалы, режимнің маңызы - өмірде және тұрмыста қатаң тәртіптелген болатын болса, ал тәрбиелеу колонияларындағы кәмелетке толмағандар үшін жаза жеңілдетілген түрде болады. Тәрбиелеу колонияларында тәрбиеленушілердің мінез-құлкы жасөспірімдердің жеке тілегі мен көңіл-күйіне емес, қайта қатаң белгіленген тәртіпке бағындырылған. Тәжірибе көрсеткендей, тәрбиелеу колонияларына, негізінен тәрбие көрмеген, тәртіпке үйренбеген, жалқау т.б. теріс мінездігі арқасында оқығысы да жұмыс жасағысы де келмейтін кәмелетке толмағандар түседі. Мұндай жастарға режим ең жоғары дәрежедегі тәрбиелеу амалы болып есептеледі. Тәрбиелеу колониясында режимнің "Жеңілдетілген" қасиеті дегеніміз мынада:
а) кездесудің көбірек берілуінде, сәлемдеме, бандероль беру санының көбейтілуінде, ұстау жағдайы жақсы жерге аударудағы мерзімнің қысқартылуында;
ә) тәрбиелеу колониясы сыртына шығуға рұқсат етілгендігінде;
б) жекелеп бөлектенген бөлімшелердің жоқтығында;
в) оқ ататын қарудың қолданылмауында;
г) сотталғанның психикасына зиян келтіретін тәртіптік шараларды қолдануға рұқсат етілмейтіндігінде.
Кәмелетке толмағандарды еңбекке тәрбиелеудің де кейбір ерекшеліктері бар:
а) олардың талабын мамандығына қарай еске ала отырып еңбекке дағдыландыруды үйрету мақсатының маңыздылығы:
ә) бірінші орында өндірістік-оқу әрекеті мен техникалық мамандыққа үйрету қойылады;
б) кәмелетке толмағандарды түнде жұмыс істеуге, зиянды жұмысқа мерзімінен тыс және демалыс күндері жұмысқа пайдалануға рұқсат етілмейді;
в) техника қауіпсіздігі ережесін сақтауға жоғары талап қойылады;
г) еңбек жарысын ұйымдастыруға айрықша маңыз берілуі.
Заң дәрежесінде тәрбие жұмысын құқықтық реттеудің қажеттігі жоқ бірақ заңға негізделген құжаттар дәрежесінде тәрбие жұмысында, ересек сотталғандармен реттеудегіге қарағанда, көптеген өзгешеліктерді табуға болады. Олардың негізгісі - ол заңға негізделген құжаттардың психо-педагогикалық бағытта ашық айтылғандығы, кәмелет жасына жетпеген сотталғандарға жөн сілтеуінде. Мысалы, тәрбие жұмысының негізгі орталығы - жасақ, ал ол тәрбиелеу колониясында 25 адамнан аспайтын бөлімшеге бөлінеді. Бөлімшені тәрбиеші басқарады, ал төрт бөлімшеден тұратын жасақты жасақ бастығы басқарады және ол аға тәрбиеші. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің бұйрығына сәйкес тәрбие жұмысын тиімді жүргізу мақсатында жасақ бастығы жанынан жасақ Тәрбиешілерінің кеңесі кұрылады, оған тәрбиешілер мен бірге сынып жетекшілері, училище мамандары, өндіріс уәкілдері кіреді. Жасақтың Тәрбиешілер кеңесі жасақ бастығының жанындағы кеңесші орган, оның шешімі міндетті емес, тек кеңес беру ретінде болады, ал ақтық шешімді жасақ бастығы қабылдайды. Жоғарыдағы айтылған органның бұйрығымен тәрбиелеу колониясында колония ұжымынын кеңесі, жасақ ұжымынын кеңестері, бөлімше ұжымының кеңестері құрылады, олардың мүшелерінің тізімін колония бастығы бекітеді.