Біздің көзқарасымызша әлеуметтік - экономикалық басқару мақсаттарына келетін «аймақ» ұғымының анықтамасы: «аймақ - өндірістің белгілі құрылымын сипаттайтын, әр түрлі меншік түрлері бар, халық концентрациясы, жұмыс орындарды, сонымен қатар адамдардың белгілі бір рухани өмір ережелері бар; аумақ тұрғындарының тіршілігін жеңілдететін өзін-өзі басқару және жергілікті басқару органдары бар әлеуметтік - экономикалық кеңістік».
ҚР «Қазақстан Республикасының әкімшілік - территориялық құрылғысы туралы » заңына сәйкес «аймақ – республика қажеттілігіне құрылған және басқарылатын бірнеше қоныстанған пунктілер қосылған республика территориясының бір бөлігі. Республикалық әкімшілік - территориялық құрылғының негізгі буындары ретінде облыс, аудан және ауылдық округ аймақ болып келеді.
Тәуелсіз мемлекеттің аймақтық саясаттың айқын проблемасын анықтауы заңды болып келеді . Бұл саясаттың негізі өндіруші мен тұтынушының экономикалық және творчестволық қызметіне бостандық беру. Ақыр соңында, тауар өндіруші тиісті экономикалық жауаптылықты ведомтствоның алдында емес, тек қана тұтынушының алдында тартады.
Аймақ экономикасын басқару және барлық шаруашылық механизмі өзімен территориясында жеке басқару деңгейі бар объектілері орналасқан шаруашылықты басқарудың ұйымдық - экономикалық жүйесін құруы керек.
Аймақтардың және шаруашылық етуші бірліктердің өздігінен дамуына арналған міндетті шарттары өзін-өзі басқару, серіктерді таңдау бостандығы, өндіріс құралдары нарығы, валюталық құралдар және демонополизациланған шаруашылық етудің басқа элементтері болу тиісті. Аймақтық басқару облыстардың және республиканың бірбүтін ерекшеліктерінің барлық түрлерін барынша есепке алады. Басқаруды стандарттау ұлттық өндірістің тарихи құндылықтарын қиратуға бара-бар.
Аймақтау принципін және ұлттық шаруашылық ерекшеліктерін елемеу бұрынғы ССРОда, орталықта бірыңғайлы басқаратын шешімдер іздеу және қабылдау әрекеті үлкен зиян әкелді. Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысудың және дамудың түбіріне балта шапты.
Кез-келген мемлекетте (федералды және унитарлы) иерархиясы ұлттық деңгейден төмен территориялық құрылымдардың екі түрі бар болады :
- аралық территориялық құрылым және оларға лайықты өкімет және басқару органдары;
- төменгі (негізгі) әкімшілік - территориялық бірліктер және жергілікті өкімет және басқару органдары. Қабылданған терминологияда екі деңгейлердің де басқару органдары жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жатады.
Басқарудың аралық органының кез-келген мемлекеттегі анықтамалары - оның дербес болу мүмкіншілігі:
- автономдық бюджет;
- территориялық бөлімшелердің үстінен әкімшілік бақылау.
Осындай аралық органдар болып өз функцияларын орталық үкіметтің ведомствосына қарастыбөлімінен тәуелсіз жүзеге асыратын аймақтардың, облыстардың басқару органдары болып келеді. Ондай құрылымдар АҚШ, Германия, Швейцария, Австрия сияқты федералды мемлекеттерде, сонымен қатар дәл осылай Франция, Швеция, Жапония сияқты унитарлы мемлекеттерде болады.
Жергілікті өкімет органдары өз функциясын қалалық немесе ауылдық аудандарда жүзеге асыратын төменгі әкімшілік бірлік болып келеді. Оларға бағынышты аумақтар аралық территориялық құрылымдарға кіреді. Аралық және жергілікті өкімет органдарын қаржыландыруда үш негізгі табыс көзі бар:
- салықтар - міндетті мемлекетке тегін төлемдер;
- салықсыз табыстар – салықтардан, жәрдем ақшадан (мемлекет немесе қандай болмасын мекеме ұсынатын әдетте ақшалы жәрдемақы түрі) және займдардан басқа барлық табыстар;
- субсидия - басқа өкімет органдарының қаражаттарынан пайызсыз тегін жәрдем.
Қазақстан экономикасының нарықтық реформасымен байланысты маңызды проблема - біртұтас халықшаруашылығы кешенінде әрбір аймақ нәтижелі жұмыс жасауы тұрады. Қазіргі заманда аймақтық деңгейде басқарудың функциясы және әдістері экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік көзқарасқа негізделген. Нарықтық реттеу әдістері танымал маркетингі жүйелері және мемлекеттің экономикалық рычагтардың және стимулдар арқылы арқылы реттеуінен шығады. Аймақтық экономиканы аймақ аумағында орналасқан және онымен өзара байланысқан шекаралас барлық экономикалық субъектілердің нәтижелі жұмысын қамтамасыз ету позициясынан қарастыру керек. Жүйе мақсаттары жағынан қарастырғанда аймақтық экономика өз құрылымымен қайшы. Ол ең алдымен барлық республиканың пайдасына дамиды. Сонымен қатар аймақтың экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа ерекшеліктерін ескере отырып, аймақтықтарға қолдау көрсету керек. Осыған байланысты аймақтық экономика тек аймақтық экономикалық субъектілердің назарларын қорғап қана емес, сонымен қатар бөлек аймақтардың назарларын есепке алу механизмінің болуына жағдай жасауы керек. Қазіргі уақытта европалық одақ елдерінде « территорияны ұйымдастыруда аймақтың дамуын тікелей мемлекеттік реттеудің орнына аймақтарда « автономиялық механизмдардың » болуын ынталандыру сияқты жаңа әдіс қолданылады және жеке кәсіпкерлікке қолдау көрсетіледі. Бұл механизмнің функциясы - аймақтың ішкі потенциалын сондай ынталандыру. Тегістеу концепциясы нәтижелілік концепциясымен алмастырылған.
Қазақстандағы өткізілетін негізгі өзгертулердің бірі экономикалық децентрализация, аймақтардың әлеуметтік - экономикалық даму сұрақтарын шешу құқығын және жауаптылығын кеңейту болды. Біртұтас ауылшаруашылық кеңістігін сақтауда республика аймақтары реформаларды өткізу екпіндігімен, кәсіпкерліктің және нарық инфражүйелерінің дамуымен, сыртқы экономикалық қызметттерімен, шетел капиталын тартуымен ерекшеленетінін еске алу маңызды.
Біздің ойымызша облысты басқару жүйесі тек қана шаруашылық етуші субъектілердің өзара қатынастарына сай болып және жеке, корпоративті нарық бөлігіне сәйкес келіп қана емес, сонымен бірге, өз элементарлық әрекеттестігімен экономикалық нәтижелерінің және әлеуметтік аймақтық өндіріс нәтижелілігінің жоғарылауын қамтамасыз ету керек.
Облысты басқару жүйелерінің кіріс мінездемелері ретінде талдап, қорытындыланған, өткенді шолатын экономикалық және әлеуметтік ақпарат (5-6 жылдың бағаларын салыстыруға болатын) болуы керек.Сонымен қатар заттық - техникалық, еңбектік , қаражаттық қорлардың сандық және сапалық көрсеткіштері, белгілі бір уақыт аралығында басқару процесінде оларды қолдануға кеткен шығын мөлшері. Облыс сияқты әкімшілік - территориялық құрылымның әлеуметтік - экономикалық дамуы туралы ақпараттың болуы, біздің ойымызша, аймақпен басқару жүйелері элементтінің әрекеттестігін жан-жақтыландырудың қажетті шарты. Ол алдағы ағымдағы, перспективалы және стратегиялық әлеуметтік - экономикалық даму, өндіріс нәтижелілігін талдау, тұтынылу қорларының экономикалық өсу резервтерін анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің көзқарасымызша, облысты басқару жүйесінде әрекеттестіктің негізгі элементтері басқару түрлері (ағымдағы, перспективалы және стратегиялық), басқару функциялары (жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылау, есеп және талдау), функцияларды толтырылу мақсатындағы оларға лайықты және бағытталған басқару әрекеттестігіне нақтылы іс-әрекеттер, сонымен қатар әдістер‚ тәсілдер және облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару стратегиялары болу керек.1,2
Бір-бірімен әрекеттесетін облыстың дамуын басқару жүйесінің ресурстық құраушысы ретінде барлық иерархия деңгейлерінің (олар: функцияларды орындаудың аралық және тікелей процесіне қатысатын; облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқарудың барлық түріне арналған негізгі қорлар, материалдық, қаражаттық және ақпараттық қорлар). басқару персоналы шығады:
Облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару жүйесі құрастырушысының қорлық әрекеттесуінің екінші нұсқасы, біздің көзқарасымызша, мөлшері анағұрлым аз, тек қана облыс әкімі - әкімшілігі деңгейінде басқаруға қатысушы қорлармен көрсетілуі мүмкін.
Сондықтан облысты басқару жүйесінің қорлық құрамын барлық иерархия деңгейлерінің жиынтығы ретінде кеңірек қарастырғанда, элементтердің әрекеттестігінің жүйелік талдауы әлеуметтік - экономикалық дамуды басқаруға қатысушы қорлардың толық құрамын қосады.