Літаратура и рэдагаванне в Беларусі на пачатку ХХ ст (стр. 1 из 4)

Змест

Уводзіны

Кнігадрукаванне на Беларусі на пачатку XX ст

Фарміраванне беларускай літаратурнай мовы

Беларускі перыядычны друк на пачатку XX ст

Янка Купала —рэдактар «Нашай нівы

«Наша ніва» і традыцыі народна-дыялектнай мовы

Заключэнне

Спіс выкарыстаннай літаратуры

Уводзіны

Тэма рэдагавання на Беларусі на пачатку XX стстагоддзя з’яўляецца актуальнай таму, што менавіта ў гэты перыяд адбылося станаўленне беларускай літаратурнай мовы, а рэдагаванне стала важным этапам у гэтым станаўленні. Гэта час нацыянальнага адраджэння беларусаў.

Таму гэта тэма зацікавіла многіх вучоных і даследчыкаў. Яе разглядаў Баландзін К. І. у сваёй пацы «Фарміраванне і развіццё беларускай мовы», Бярозкіна Н. Ю. закранула гэтую тэму ў кнізе «Гісторыя кнігадрукавання на Беларусі». Не абмінулі яе ў сваіх працах і такія даследчыкі, як Шчаўлінскі М. Б., Панізнік С., Карповіч М. П. у кнізе «Літаратурнае рэдагаванне», Александровіч С. Х. і іншыя.

Мэта працы: выявіць асаблівасці рэдагавання на Беларусі на пачатку XX ст. Для дасягненя гэтай мэты я ставіла перад сабой наступныя задачы:

- сабраць фактычны матэрыял па дадзенай тэме;

- прааналізаваць, як функцыянавалі асноўныя месцы рэдактарскай дзейнасці: друкарні, выдавецтвы і перыядычны друк на пачатку XX ст.;

- выявіць даследчыкаў, якія займаліся фарміраваннем беларускай літаратурнай мовы;

- разгледзець рэдагаванне пачатку XX ст. на прыкладзе дзейнасці Янкі Купалы ў якасці рэдакатара газеты «Наша ніва».

Кнігадрукаванне на Беларусі на пачатку XX ст.

Працэс выдання кніг звязаны з іх рэдагаваннем. Зняцце абмежаванняў для беларускага, польскага і літоўскага друку садзейнічала інтэнсіўнаму павелічэнню выдавецкай прадукцыі і ўзнікненню шэрага новых прыватных друкарняў, дзейнасць якіх аднак у многіх выпадках была непрацяглай. Павысілася актыўнасць губернскіх друкарняў [3, с.117].

Буйнейшымі кнігавыдавецкімі цэнтрамі былі губернскія гарады Мінск, Віцебск, Магілёў. Значны рост друкарняў назіраўся ў Мінску. Сярод мінскіх друкарняў асабліва вылучаліся друкарні С. Някрасава, Б. Саламонава, I. і В. Тасьманаў, I. Каплана, Я. Грынблата, Гатоўскага і Юршчыка і інш. Дзейнасць друкарняў была нераўназначнай. 18 друкарняў Мінска паспелі выдаць толькі адну-дзве кнігі.

Друкарскае прадпрыемства С. Някрасава ў пачатку XX ст. надрукавала каля 100 кніг пераважна гістарычнай і рэлігійнай тэматыкі. Друкарня I. Каплана спецыялізавалася на выпуску навуковай, навучальнай і даведачнай літаратуры, перш за ўсё па медыцыне. У гэтай жа друкарні выйшлі ўсе падручнікі па матэматыцы Б. П. Чыханава. У выдавецкай прадукцыі Б. I. Саламонава ў параўнанні з другой паловай XIXст. значна паменшылася колькасць рэлігійнай літаратуры, пераважалі матэрыялы афіцыйнага характару: спісы служачых розных устаноў, справаздачы, статуты, банкавыя паказальнікі і інш.

На 1900-1910 гг. прыпадае перыяд найбольшай актыўнасці віцебскай друкарні Г. і. П. Падземскіх. Сярод іх выданняў —"Памятники времен древних и новейших в Витебской губернии" А. П. Сапунова (1903), "Упрощенный метод обучения грамоте" М. С. Ракіцкага (1903), "По вопросу о русско-германской торгово-промышленной политике" Я. Бараховіча (1903) і інш. У друкарні наследнікаў М. Нэймана ў пачатку XX ст. выйшлі многія даследаванні краязнаўчага характару. Дзейнасць іншых віцебскіх друкарняў была нязначнай.

Найбольш буйнымі сярод друкарняў Магілёва былі друкарскія прадпрыемствы Я. Падземскага (больш за 70 кніг), Ш. Фрыдланда, І. Клаза. Слаба развівалася ў параўнанні з іншымі губернямі друкарская справа ў Гродзенскай губерні. Дзейнасць амаль усіх друкарняў абмяжоўвалася выпускам некалькіх кніг.

У пачатку XX ст. друкарні былі створаны ва ўсіх павятовых гарадах; у Бабруйску, Барысаве, Брэсце, Гомелі, Мазыры, Оршы, Пінску, Рэчыцы і Слуцку іх было па некалькі[3, с.118].

У пачатку XXст. працягвалася выдавецкая дзейнасць выдатнага беларускага этнографа Е. Р. Раманава.Пасля дзесяцігадовага перапынку выйшаў шосты выпуск "Белорусского сборника", які пачаў друкавацца яшчэ ў 1893 г. у Віцебску. Шосты выпуск "Белорусского сборника", змест якога складалі казкі, быў выдадзены толькі ў 1901 г. у Магілёве.

Наступныя выпускі "Белорусского сборника" выйшлі ў Вільні. Сёмы выпуск быў першым буйным зборнікам беларускіх тэкстаў песень і мелодый з нотамі. У восьмым выпуску змешчаны апісанні быту, матэрыяльнай культуры, абрадаў і вераванняў беларусаў. Ад папярэдніх выданняў такога характару ён адрозніваецца сваёй кампактнасцю і больш дакладнай сістэматызацыяй. Дзевяты выпуск з'яўляўся першай зводнай працай аб умоўных жаргонах беларускіх рамеснікаў і жабракоў. У Віцебску Раманаў займаўся падрыхтоўкай да друку дзесятага выпуску "Белорусского сборника", у які ён уключыў 157 тэкстаў бытавых казак. Рукапісы яшчэ чатырох падрыхтаваных выпускаў не былі надрукаваны.

"Белорусский сборник" змяшчае багацейшыя матэрыялы, якія асвятляюць самыя разнастайныя бакі культуры і быту беларускага народа. Е. Р. Раманаў імкнуўся даваць творы яшчэ не друкаваныя або іх цікавыя варыянты. Усе фальклорныя тэксты былі запісаны самім аўтарам, які звяртаў вялікую ўвагу на дакладную перадачу мовы твораў [3,с.121-122].

У пачатку XX ст. павялічылася колькасць твораў мастацкай літаратуры. Разам з выданнем прац малых жанраў (кнігі невялікага аб'ёму, якія змяшчалі, як правіла, адзін драматычны твор, некалькі вершаў, апавяданняў або баек) з'яўляюцца выданні тыпу альманахаў і зборнікаў: "Туманы" (1909), "Земные сны" (1910), "Струны" (1910), "Провинциальная луна" (1915), зборнікі твораў асобных аўтараў "Минские предания и легенды" (1901) і "Из польской поэзии" (1906) Д. Д. Бохана, "Рассказы и стихотворения" (1910) Б. Няклона, "Звезды" (1910) I. Віленскага і інш. Змест гэтых кніг складалі не толькі мастацкія творы, але і літаратуразнаўчыя матэрыялы.

У 1907-1909 гг. у Мінску надрукаваны некалькі твораў старажытных аўтараў Юлія Цэзара, Ціта Лівія, Гарацыя, Вергілія са спецыяльнымі каментарыямі для лепшага засваення тэксту. Выкладчык Гродзенскай гімназіі А. А. Турчыновіч падрыхтаваў два выданні дапаможніка для навучэнцаў гімназій і прагімназій "Палладиум. Главнейшие сведения из римских древностей, римской литературы и метрики" (Гродна, 1911, 1912).

Выданнем кніг, часопісаў і газет па-ранейшаму займаліся царкоўныя брацтвы, епархіяльныя саветы, вучылішчы. Трэба адзначыць, што іх дзейнасць не абмяжоўвалася выпускам толькі рэлігійнай літаратуры. Яны таксама публікавалі працы па краязнаўству і гісторыі Беларусі. Мінскі царкоўны гісторыка-археалагічны камітэт надрукаваў у 1909-1913 гг. ча-тыры выпускі "Минской старины", збору дакументаў, артыкулаў, дакладаў і лекцый па гісторыі, археалогіі і этнаграфіі. Значную каштоўнасць уяўляюць матэрыялы па сацыяльна-эканамічнаму развіццю Мінскай губерні, песні, казкі, паданні беларускага народа, паведамленні пра вынікі археалагічных раскопак і г. д. [3, с.127].

Развіццю мясцовага кнігадрукавання перашкаджалі вельмі вузкі і абмежаваны кніжны рынак, адсутнасць школ на роднай мове, невялікі працэнт пісьменнага насельніцтва, высокія цэны на кнігі і г.д.

Працы на беларускай мове друкаваліся ў асноўным у выглядзе танных брашур. Тыражы выданняў складалі ад адной да пяці тысяч экземпляраў. Большасць кніг прызначалася для малапісьменных чытачоў, таму яны былі напісаны простай, даступнай мовай. У гэты час на Беларусі былі распаўсюджаны праваслаўная і каталіцкая рэлігіі. Па гэтай прычыне беларускія друкарні часта публікавалі адны і тыя ж кнігі адначасова двума шрыфтамі — лацінскім і кірылічным. Амаль адзіным сродкам мастацкага афармлення кніг з'яўляліся разнастайныя шрыфты на тытульных лістах, на апошніх старонках часам змяшчаліся віньеткі, ілюстрацый было вельмі мала.

Найбольшы ўклад у развіццё беларускага кнігадрукавання зрабіла выдавецкая суполка "Загляне сонца і ў наша аконца",заснаваная ў маі 1906 г. у Пецярбургу. Ініцыятарам стварэння выдавецтва быў Браніслаў Эпімах-Шыпіла,прафесар Пецярбургскага універсітэта, выхадзец з Беларусі. Галоўнай мэтай сваёй дзейнасці таварыства ставіла друкаванне і распаўсюджанне беларускай літаратуры і тых выданняў, якія датычыліся Беларусі. У арганізацыйны састаў суполкі ўвайшлі

студэнт Горнага інстытута В. I. Валейка, настаўнік У. К. Калашэўскі, чыноўнік У. С. Сталыгва, інжынер-тэхнолаг Ю. Л. Іваноўскі і інш.

Першай кніжкай суполкі "Загляне сонца і ў наша аконца" быў "Беларускі лемантар, або Першая навука чытання" (1906). Само з'яўленне падручніка для дзяцей беларусаў у той час, калі не існавала ніводнай беларускай школы, было важнай падзеяй. Аўтарам кнігі хутчэй за ўсё была Цётка (А. Пашкевіч).Складальнікі падручніка праявілі пэўную самастойнасць у падборы слоў і ілюстрацыйнага матэрыялу. Словы, да якіх былі падабраны невялікія малюнкі, звязаны з бытам і працай жыхароў беларускай вёскі.

У тым жа 1906 г. таварыства выдала таксама двума шрыфтамі "Першае чытанне для дзетак беларусаў", напісанае Цёткай. Кніга складаецца з дзвюх частак: першая набрана буйным шрыфтам са значкамі націску, другая — шрыфтам звычайнага памеру. Змест хрэстаматыі складалі апавяданні, вершы, казкі, прыпеўкі, прыказкі, загадкі.

У канцы 1909 г. разам з віленскім таварыствам "Наша хата" суполка "Загляне сонца і ў наша аконца" надрукавала яшчэ адзін падручнік — "Другое чытанне для дзяцей беларусаў" Якуба Коласа. Гэта хрэстаматыя больш значная па аб'ёму і складалася з сямі раздзелаў, змястоўная ў жанравых адносінах: у яе ўвайшлі апавяданні, казкі, замалёўкі, песні, дыялогі, фальклорныя тэксты і творы, напісаныя самім Коласам.

У 1907 г. было распачата выданне серыі "Бедарускія песняры", у якую ўвайшлі "Дудка беларуская" (1907) і "Смык беларускі" (1908) Ф. Багушэвіча, "Гапон" (1907), "Вечарніцы" (1909) і "Шчароўскія дажынкі. Купалле" (1910) В. Дуніна-Марцінкевіча, "Пан Тадэвуш" (1907) А. Міцкевіча. Усе кнігі выйшлі ў аднолькавым сціплым афармленні, упрыгожаны арнаментальнай паласой[3, с.128-131].