У канцы 12 ст. Полацкая зямля ўсё болей і болей трапляла пад пратэктарат смаленскіх князёў, а з 1222 г. на полацкім княскім пасадзе мы ўжо бачым князя з дынастыі смаленскіх Расціславічаў – Святаслава Мсціславіча. З гэтага часу Полацкае княства канчаткова траціць апошнія рэшткі былой самастойнасці[41].
Паспрабуем падвесці вынік. Мы імкнуліся паказаць, што, нягледзячы на абумоўлены генеалагічнымі прычынамі сепаратызм, гісторыю Полацкай зямлі нельга разглядаць па-за кантэкстам гісторыі Кіеўскай Русі. Канешне, няма падставаў адмаўляць і тэзу пра тое, што менавіта з гісторыі Полацкай зямлі бярэ адлік дзяржаватворчая традыцыя на нашых землях. Але тым больш няма ніякіх падставаў казаць пра поўную палітычную незалежнасць ці ізаляванасць Полацку ад Кіева. Так, дарэчы, не лічылі і сучаснікі. Полацкая зямля ўспрымалася наўгародскімі летапісцамі як складовая частка метаэтнапалітычнай агульнасці, у якую уваходзілі і іншыя княствы Кіеўскай Русі, звязаныя дынастычнымі стасункамі і прыналежнасцю да адзінага канфесійнага цэнтру - Кіеўскай мітраполіі. Асабліва гэта выразна кідаецца ў вочы пры характарыстыцы вайсковых канфліктаў паміж Ноўгарадам і Полацкам. Войны, якія адбываюцца паміж усходнеславянскімі княствамі, паміж “сваімі”, ў вачах летапісцаў з’яўляюцца грахоўнаю справаю, а ўнікненне ад іх трактуецца як справа богакарысная. Зусім іншы эмацыйны фон прысутнічае пры апісанні войнаў з прадстаўнікамі іншых краінаў і народаў, якія знаходзіліся па-за межамі Кіеўскай Русі як дзяржаўна-генеалагічнай агульнасці. Узорным з’яўляецца паведамленне пра выправу наўгародскага князя Яраслава на Полацкую зямлю ў 1194 годзе: “На ту же зиму ходи князь Ярослав с новгородьци и с пльсковици и ладожаны и с всею областью Новгородьскою к Полтьску, и устретоша полоцяне съ поклоном на озере на Касъпле; и възьмъше мир, възвратишася Новугороду: бог бо не вда кръви пролитья крестьяном межи собою”[42]. Для Канстантынопаля было відавочным фактам, што Полацк, як і іншыя ўсходнеславянскія землі, і ў рэлігійным, і ў дзяржаўным плане залежныя ад Кіева. Няма ніводнага дакументу ні рымскай курыі, ні грэчаскага патрыярхату ў якім бы было зафіксавана асобнае месца Полацкай зямлі ў тагачаснай іерархіі дзяржаваў і такім чынам прызнаная, згодна нормаў тагачаснай правасвядомасці, роўнасць полацкіх князёў з іншымі суверэнамі. Для візантыйскага гісторыка 12 ст. Іанна Кінамы існуе толькі адна сталіца “Таўраскіфіі” - Кіеў “...каторы пераўзыходзіць іншыя тамашнія гарады, лічыцца мітраполіяй таго народу, атрымоўвае архірэя з Візантыі і карыстаецца іншымі важнымі перавагамі” [43]. У спісе “рускіх” епіскапстваў 12 ст., падпарадкаваных мітрапаліту Русі, змешчаным у “Notitia Episcopatuvim” і датаваным 1170-79 гг., на чацвёртым месцы пазначана і полацкая кафедра [44].
У Полацкай зямлі, як і ў іншых усходнеславянскіх землях, пры вырашэнні пытанняў звязанных з сям’ёй і шлюбам, у царкоўным судзе шырока скарыстоўвалі “Устав князя Ярослава”. Менавіта з полацкай архіепіскапскай кафедрай звязана таксама кадыфікацыя ды стварэнне ў пачатку 15 ст., адаптаванага да тагачасных рэаліяў жыцця праваслаўнага насельніцтва ВКЛ, зборніка “Архангельскага тыпу” і змешчанага ў ім асноўнага ізвода “Устава Ярослава”[45]. Пры вывучэнні гандлёвых дамоваў 13-14 стст. Полацку з Рыгай, кідаецца ў вочы той факт, што ў Полацкай зямлі скарыстоўваліся для пакарання за крымінальныя злачынствы нормы “Рускай Праўды”. На гэтую акалічнасць, дарэчы, ў свой час звярнуў увагу і Міхайла Грушэўскі [46].
Калі пагадзіцца з Аляксеям Чарняцовым, які лічыць што Радзівілаўскі летапісны звод быў укладзены у Полацку [47], то мы можам меркаваць і пра тое, якая гістарычная спадчына ўспрымалася як “свая” палачанамі 15 ст. Паказальна, што нягледзячы на прыпіскі, якія акцэнтуюць увагу на падзеях у Полацку (узгадка ў летапісу “полочан”, услаўленне вечавых парадкаў у шэрагу усходнеславянскіх гарадоў, у тым ліку і Полацку, успамін пра які ў адпаведным месцы Лаўрэнцьеўскага летапісу адсутнічае), полацкая гісторыя разглядаецца ў агульным усходнеславянскім кантэксце. Што ўжо казаць пра насельнікаў іншых земляў Беларусі, якія ўваходзілі ў склад Смаленскага, Чарнігава-Северскага, Тураўскага і Галіцка-Валынскага княстваў ды былі непарыўна звязаныя з запачаткаванымі ў Кіеве традыцыямі дзяржаўнасці, канфесійнай і гістарычнай самаідэнтыфікацыі? Іншая справа, што гэтыя факты мусяць адэкватна ўспрымацца і трактавацца. Адмаўленне таго факту, што менавіта Кіеўская традыцыя перадвызначала культурнае аблічча беларускіх земляў у 11 - 13 стст., звязана найперш з рэакцыяй беларускіх гісторыкаў на “масквацэнтрычныя” канцэпцыі гісторыі Кіеўскай Русі, якія панавалі ў савецкай паваеннай навуцы і па сутнасці ўзыходзілі да запачаткаванай у маскоўскай сярэднявечнай гістарыяграфічнай традыцыі, дзе Масква абвяшчалася адзіным легітымным правапераймальнікам кіеўскай спадчыны.
Не менш цікавым з’яўляецца пытанне пра тое, як успрымалася ўзнікненне новай дзяржавы – ВКЛ і ўваходжанне ў яе склад усходнеславянскіх земляў насельніцтвам Беларусі. Вельмі істотная інфармацыя па гэтаму пытанню змешчана ў помніках Наўгародскага летапісання - Наўгародскім першым летапісе старэйшага і малодшага ізводаў. Магчыма, што адной з верагодных крыніцаў інфармацыі для наўгародскага летапісца пра тыя падзеі маглі стаць аповяды полацкага епіскапа наўгародскага паходжання Сымона, альбо Сімеона Наўгародца, які быў полацкім архірэем менавіта ў гэты час[48]. Ён згадваецца як адзін з удельнікаў Уладзімірскага сабору 1274 г. Маем на ўвазе ацэначныя характарыстыкі летапісца літоўскіх князёў Міндоўга, Таўцівіла і Войшалка. “Убиша князя велика Миндовга свои родици, свещавшеся отаи всех. Того же лета роспревшеся убоици Миндовгови о товар его, убиша добра князя Полотьского Товтвила, а бояры полотьскыя исковаша, и просиша у полочан сына Товтвилова убить же; и он вбежа в Новгород с мужи своими; Тогда Литва посадиша свои князь в Полотьске; а полочан пустиша, которых изъимали с князнем их, а мир взяша. …Воишелг …позна истинную веру хрестьянскую…По убиении же отца своего, не хотящю ему сего створити, но Богу попущьшю на них, на поганую Литву, за христьянскую кровь, вложи сему в сердце, соимя с себе ризу, обещася Богу на три лета, како прияти риза своя, а устава мнишьского не остая; съвкупи около себе вои отца своего а приятели, помолився кресту честному, шед на поганую Литву, и победи я, и стоя на земли их все лето. Тогда оканьным взда Господь по делом их: всю бо землю оружием поплени, а по христьянской веселие бысть всюда”[49]. Як бачым, усе гэтыя літоўскія князі характарызуюцца вельмі станоўча. Адмоўныя характарыстыкі заслугоўваюць толькі іх канкурэнты. Яны выступаюць у летапісе жывым увасабленнем паганскай падступнасці і крывадушнасці. Войшалк не проста помсціць за бацьку, ён жывое ўвасабленне Боскай кары паганым “за христьянскую кровь”. Вельмі красамоўныя і характарыстыкі, змешчаныя ў Іпацьеўскім летапісу. У свой час Аркадзь Насонаў выказаў меркаванне пра тое, што агульны арыгінал Іпацьеўскага і Хлебнікаўскага спісаў хутчэй за ўсё быў напісаны ў Турава-Пінскім княстве, ў горадзе Пінску. Забойства Войшалка Львом летапісцам трактуецца як справа інспіраваная д’яблам [50].
Крэўская унія і хрысціянізацыя Літвы ў каталіцтва перакрэслілі магчымасць канчатковай культурнай асіміляцыі балтаў-літоўцаў па праваслаўнаму “русінскаму” ўзору, стварыла сітуацыю дыскрымінацыі праваслаўных нобіляў ды спыніла місійную дзейнасць праваслаўнай царквы на балцкіх землях Вялікага Княства. Гэта адразу выклікала рэакцыю ў тагачаснай праваслаўнай беларускай гістарыяграфіі. Сучаснымі беларускімі гісторыкамі амаль не звяртаецца ўвагі на “Летописец русских царей” (вядомы таксама пад назвай “Летописца Переяславля Суздальского”) як на важнейшую крыніцу для асэнсавання гістарычнай самаідэнтычнасці насельніцтва беларускіх земляў у 14 ст. Даказана, што старажытнейшая частка “Летописца…” (запісы да 1110 г. і два дадатковыя артыкулы 1137 і 1143 гг. ) створана ў ВКЛ чалавекам, які належаў да праваслаўнай царквы і адмоўна ставіўся да каталіцтва[51]. Уладзімір Пашута звярнуў увагу на шэраг фактаў, якія дазволілі яму выказаць меркаванне пра тое, што ў “Летописце русских царей”, Архіўным хранографе і Іпацьеўскім летапісе захаваліся сляды літаратурна-палітычнай апрацоўкі, узнікненне якой ён звязваў з дзейнасцю царкоўнага цэнтру ў Наваградку[52]. Праўда, ён лічыў, што помнік створаны ў канцы 13 - пачатку 14 ст. Аднак нам здаецца найбольш верагодным часам стварэння беларускай часткі помніка якраз час пасля Крэўскай уніі. Інакш немагчыма растлумачыць палемічную завостранасць артыкулаў скіраваных супраць “лаціннікаў”, антыкаталіцкі запал укладальніка беларускай часткі тэксту, як і падкрэсліванне большай цывілізаванасці ды вышэйшасці “рускіх” земляў у параўнанні з літоўскімі. Паказальна, што ў “Летописце” ўжыта нязвыклая ды нехарактэрная для Кіеўскай Русі тытулатура ўсходнеславянскіх уладароў – замест слова “князь” скарыстаны тэрмін “цар”. Тое ж самае тычыцца і тэрміналогіі змешчанага разам з “Летописцем” Архіўнага звода статута Святога Уладзіміра. У ім двойчы ўжыта слова “царь”, “царство” замест альбо ў дадатак тэрміну “князь,” “княжество” [53]. Другім, вельмі сімптаматычным адрозненнем гэтага помніка ад ранніх помнікаў усходнеславянскага летапісання, з’яўляецца падкрэсленная канстатацыя факту залежнасці літоўскіх плямёнаў ад Русі ў мінулым. Рэдакцыя запісу пра данніцкую залежнасць неславянскіх плямёнаў істотна адрозніваецца сваёй завостранасцю ад рэдакцый змешчаных у Лаўрэнцьеўскім, Радзівілаўскім і Іпацьеўскім летапісах: “…Печера, Имь, Литва, испръва исконніи данници и конокоръмци, Зимгола, Корсь, Нерома сиречь Жемоить, Либь”[54]. Такім чынам, важнейшай мэтай аўтара “Летописца” бачыцца імкненне падкрэсліць вышэйшы статус усходнеславянскай дзяржаўнасці ды большую даўнасць царкоўнай традыцыі ўсходнеславянскіх земляў былой Кіеўскай Русі, ўвайшоўшых у ВКЛ, у параўнанні з этнічнай Літвой. Акцэнтуецца ўвага на папярэдняй данніцкай залежнасці Літвы ад Русі. Гэтай мэце павінна была спрыяць і тытулатура якую скарыстоўвае аўтар помніка кажучы пра Рурыкавічаў ды створаную імі дзяржаву – “Царь”, “царство”. Справа ў тым, што слова “Цар” (у адрозненне ад выключна свецкага тытула “цэсар” ) мела ў Кіеўскай Русі ярка акрэслены сакральны характар і сведчыла таксама пра богаабранасць краіны (“Царград”, гэта не толькі рэзідэнцыя імператара, але і “Горад Хрыста”). Тыталатуры “Цэзар” і “кароль” у ўсходнеславянскай традыцыі разглядаліся як чыста свецкія, маючыя ніжэйшы статус у параўнанні з словам “Цар”, якое было запазычана непасрэдна з Бібліі [55].