Тэма:Беларусь і беларуская мова ў ХІХ ст
Адносіны грамадскасці да беларускай мовы
Развіццё параўнальна-гістарычнага мовазнаўства спрыяла абуджэнню цікавасці грамадскасці і лінгвістаў, у прыватнасці, да розных народаў і іх моў. Адной з такіх моў і была беларуская. Цікавасць да беларускай мовы абудзілі і палітычныя прычыны. У выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай Беларусь была аб’яднага з Расіяй, увайшла ў склад Расійскай імперыі. Гэта гістарычная падзея мела моцны ўплыў на развіццё грамадскай думкі, асветы беларускага народа. Інтылігенцыя Беларусі пачала праяўляць цікавасць да дасягненняў рускай культуры і навукі. Грамадскасць Расіі таксама зацікавілася гісторыяй, навукай, мовай народа, які быў далучаны да Расіі. Узніклі спрэчкі, хто такія беларусы і якой мовай яны карыстаюцца. Вырашэннем гэтага пытання заняўся царскі ўрад. Было заяўлена, што Расія вярнула сабе частку сваіх земляў, якія некалі страціла. Польскі ж бок сцвярджаў, што Беларусь – частка Польшчы, беларуская мова – дыялект польскай. Такім чынам, самастойнасць Беларусі і беларускай мовы адмаўлялася абодвума бакамі. Назва “Беларусь” таксама афіцыйна не выкарыстоўвалася, замест яе выкарыстоўваліся назвы “Западнорусский край”і“Северо-Западный край”. У адносінах да беларускага народа праводзілася антынародная палітыка, ажыццяўляліся меры, накіраваныя на русіфікацыю, на знішчэнне думкі пра існаванне Беларусі як асобнага нацыянальнага рэгіёна са сваім гістарычнамі, культурнымі і моўнымі асаблівасцямі.
Ва ўмовах афіцыйнага непрызнання беларусаў як самастойнай нацыі абмяжоўваліся і сферы выкарыстання беларускай мовы. Адразу ж пасля далучэння на заходнія губерніі (Беларусь) пашырыўся указ Пятра І ад 1720 г., згодна з якім, забаранялася друкаваць кнігі на якой-небудзь мове, акрамя расійскай. Кацярына ІІ адкрыта ставіла мэту знішчыць са свядомасці мясцовага насельніцтва шкодную думку пра якія-небудзь адрозненні беларускага і ўкраінскага народаў ад расійскага. Ва ўмовах татальнай русіфікацыі беларуская мова, на якой у папярэднія часы была створана багатая літаратура, засталася толькі сродкам побытавых зносін вясковага насельніцтва.
Усё гэта адмоўным чынам адбівалася на вывучэнні беларускай мовы, магчымасцях стварэння літаратуры на ёй і нават магчымасці яе існавання. Сярод мовазнаўцаў існавалі процілеглыя меркаванні і погляды на беларускую мову. Адны з іх, знаходзячыся ў межах звыклых уяўленнях і стэрэатыпаў, лічылі беларускую мову дыялектам велікарускай або польскай мовы (У.Даль, В. Багародзіцкі, А.Будзіловіч, І.Лапо, А.Сабалеўскі, І.Сразнеўскі, А.Патабня і інш.). Іншыя даследчыкі (С.Ліндэ, Я.Чачот, М.Надзеждзін, М.Максімовіч, К.Калайдовіч, П.Шпілеўскі, З. Даленга-Хадакоўскі, Дз.Языкаў) разглядалі беларускую мову як самастойную і заклікалі вывучаць яе.
Падставай лічыць беларускую мову дыялектам польскай або рускай даследчыкі лічылі супадзенне некаторых з’яў беларускай мовы з польскай або рускай. Але ж наяўнасць такіх супадзенняў абсалютна натуральная ва ўмовах геаграфічнай блізкасці і генетычнай роднаснасці, такія мовы не могуць не мець агульных рыс. Грунтоўнае ж і аб’ектыўнае вывучэнне беларускай мовы выяўляла наяўнасць у ёй вялікай колькасці спецыфічных, адметных і непаўторных рыс. Акрамя таго, вызначаючы статус мовы, нельга не ўлічваць асаблівасці гістарычнага развіцця народа, што памылкова рабілі многія тагачасныя лінгвісты.
У першай палове ХІХ ст. некаторыя вучоныя, пераважна польскія, пачынаюць праяўляць цікавасць да гісторыі, вуснай народнай творчасці, мовы беларускага народа, імкнучыся выявіць адметнасці беларускай мовы ў параўнанні з рускай. Многія з іх рабілі гэта з мэтай даказаць, што беларуская мова – дыялект польскай. Аднак сярод даследчыкаў былі і такія, якія пераконваліся ў тым, што беларускі народ – самастойная этнічная адзінка са сваёй мовай, культурай, гісторыяй. Такім чынам узніклі меркаванні пра тое, што беларуская мова самастойная сярод іншых славянскіх моў.
Асноўныя сілы даследчыкаў беларускай гісторыі, культуры і мовы ў першай палове ХІХ стагоддзя канцэнтраваліся ў Вільні. Віленскі універсітэт адыгрываў важную ролю ў фарміраванні нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа. Так, у 1817 годзе ўзнікла арганізацыя філаматаў, актыўнымі членамі якой былі А.Міцкевіч, Т.Зан, Я.Чачот, У.Ходзька і іншыя. Яшчэ актыўна вяліся спрэчкі аб самастойнасці беларускай мовы, калі А. Міцкевіч на лекцыі па славянскай літаратуры 21 студзеня 1842 года ў Парыжы сказаў: “На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, размаўляе каля 10 мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзнікла даўно і цудоўна распрацавана”. Такое ж цвёрдае перакананне было і ў Яна Чачота.
У першай палове ХІХ стагоддзя і з боку расійскай грамадскасці рабіліся захады да вывучэння Беларусі, яе культуры і мовы, але гэтыя спробы былі выпадковымі. Заснаванае ў 1811 годзе пры Маскоўскім універсітэце “Общество любителей российской словесности”, прыняўшы 25 кастрычніка 1819 года пастанову“О пользе собирания провинциальных слов”, надрукавала ў сваіх працах побач з рускімі некалькі беларускіх матэрыялаў. Перадавая грамадскасць ХІХ ст. добразычліва ставілася да беларускага народа, да яго мовы, культуры, гісторыі. Сярод іх былі такія дзеячы рускай культуры, як А.С.Пушкін, В.Р.Бялінскі, А.І.Герцэн, М.А.Дабралюбаў, М.Г.Чарнышэўскі, М.Бакунін, а таксама Т.Нарбут, У.Сыракомля і іншыя.
У выключна неспрыяльных умовах ХІХ ст. адраджалася беларуская нацыянальная літаратура. Нацыянальныя інтарэсы беларускага народа былі сфармуляваны ў газеце “Мужыцкая праўда”, якую выдаваў К.Каліноўскі і яго паплечнікі напярэданні і падчас паўстання 1863 года.
Актыўна гаворыў пра неабходнасць захавання і адраджэння беларускай мовы Ф.Багушэвіч. У прадмове да зборніка “Дудка беларуская” (Кракаў, 1881) пад псеўданімам Мацей Бурачок ён горача абараняў правы беларускага народа і яго мовы на самастойнасць.
Але толькі ў пачатку ХХ ст. грамадскасць змагла адкрыта гаварыць пра самастойнасць беларускай мовы. Канчатковае прызнанне самастойнасці беларускага народа і яго мовы адбылося толькі ў паслякастрычніцкі час.
Працы аб беларускай мове ў першай палове ХІХ стагоддзя
Нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, у якіх вымушана была развівацца беларуская культура, літаратура і мова ў ХІХ ст., беларуская навука і культура не прыйшлі ў заняпад. Гістарычныя і сацыяльна-эканамічныя ўмовы Беларусі наклалі свой адбітак на развіццё яе культуры і вызначылі своеасаблівы характар развіцця грамадства. Важнай асаблівасцю культурнага развіцця Беларусі было тое, што ва ўмовах працяглага жорсткага панска-каталіцкага прыгнёту значная частка беларускай інтэлігенцыі і дваранства прыняла польскую веру, культуру і мову. Таму пасля далучэння беларускіх земляў да Расійскай імперыі беларуская нацыянальная інтэлігенцыя фарміравалася вельмі марудна. У ХІХ ст. гэтаму перашкаджала і шавіністычная нацыянальная палітыка царызму ў адносінах да Беларусі.
Аднак уздым культурнага жыцця беларускага народа, рост яго нацыянальнай свядомасці праяўляліся ў развіцці мастацкай літаратуры на роднай мове, ва ўзмацненні антыпрыгонніцкіх настрояў у вусна-паэтычнай народнай творчасці, ва ўзмацненні сувязей беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі з перадавой грамадскасцю Расіі і Польшчы. Аб ажыўленні культурнага жыцця на Беларусі гэтага перыяду сведчыла і тое, што з’яўляліся мясцовыя дзеячы, якія прысвячалі сваё жыццё вывучэнню гісторыі, побыту вусна-паэтычнай творчасці беларускага народа (І.І.Грыгаровіч, П.М.Шпілеўскі, І.І.Насовіч, А.К.Кіркор і інш.).
Прыкметна ўзрастае цікавасць да Беларусі і беларускай мовы з боку польскіх і расійскіх даследчыкаў. На Беларусь накіроўваецца экспедыцыя І.Ляпёхіна, матэрыялы аб выніках якой былі надрукаваны ў 1935 годзе.
Адной з найбольш ранніх і значных прац гэтага часу з’яўляецца “Апісанне Крычаўскага графства”, складзенае ў 1786 г. Андрэем Меерам, якое было апублікавана толькі праз 100 гадоў Е.Р.Раманавым. Гэта праца мае больш этнаграфічны характар, звестак пра мову ў ёй вельмі мала, яны абмежаваныя толькі некаторымі асаблівасцямі вымаўлення.
Да першых прац, спецыяльна прысвечаных апісанню беларускай мовы, можна аднесці артыкул Канстанціна Калайдовіча “О белорусском наречии”, выдадзены ў 1822 годзе ў “Трудах общества любителей русской словесности”. К.Ф.Калайдовіч сцвярджаў, што беларуская мова заслугоўвае ўвагі філолагаў, бо яна вельмі адрозніваецца ад агульнапашыранай мовы ў Расіі, але ніхто беларускую мову яшчэ не вывучаў. Да артыкула аўтар далучыў “Краткий словарь белорусского наречия” на 67 слоў. Словы размешчаны ў алфавітным парадку, націск у рэестравых словах не пазначаецца. Для тлумачэння беларускіх слоў выкарыстаны два спосабы: пераклад на рускую мову і апісанне. Амаль да кожнага рэестравага слова падаецца прыклад з “Рускай праўды”, “Быція” Ф.Скарыны і некаторых іншых крыніц, прыводзяцца паралелі з нямецкай, грэчаскай, лацінскай, украінскай і рускай моў. Друкуючы артыкул і слоўнік, К.Ф.Калайдовіч меў намер звярнуць увагу саміх беларусаў на неабходнасць вывучэння іх роднай мовы, бо яны дакладней і лепей змогуць даследаваць сваю мову і з яе дапамогай растлумачыць старажытныя помнікі пісьменства.
Праяўляў вялікую цікавасць да беларускага народа і яго культуры вядомы чэшскі вучоны-славяназнаўца Павел Шафарык. У 1826 г. з’явілася яго праца на нямецкай мове “Гісторыя славянскіх моў і літаратур паводле ўсіх дыялектаў”. Пазней (у 1842 г.) ён выдаў вялікае даследаванне “Славянскае народаапісанне”, якое ў 1843 годзе было перакладзена на рускую мову. У гэтым даследаванні аўтару ўдалося апісаць спецыфіку беларускай мовы. У раздзеле “Беларуская гаворка” П.Шафарык пісаў пра старажытныя помнікі беларускай літаратуры, пра Ф.Скарыну, пра беларускую мову. Ён вызначыў межы беларускай тэрыторыі, паведаміў пра колькасць насельніцтва Беларусі на 1842 год, пералічыў 15 асаблівасцей беларускай мовы. Чэшскі вучоны быў знаёмы з тэкстамі беларускай паэмы “Энеіда навыварат”, са зборнікам вершаў Аляксандра Рыпінскага, з творамі некаторых польскіх пісьменнікаў, творчасць якіх была звязана з Беларуссю. Цікава адзначыць, што ўпершыню “Энеіда навыварат” была згадана ў друку (на чэшскай і рускай мовах) менавіта П.Шафарыкам. У “Славянскім народаапісанні” ён указвае, што “невядомы рабіў спробу перакласці Вергіліеву “Энеіду” па ўзору маларускай (у рукапісе)”. Адзін з першых спісаў гэтага мастацкага помніка беларускай літаратуры першай паловы ХІХ ст. захоўваецца ў архіве ў Празе, у паперах П.І.Шафарыка.