З трох зафіксаваных прыкладаў толькі першы мае станоўчую характарыстыку, а два астатнія – нясуць адмоўную інфармацыю пра чалавека, пажаденне смерці ці няшчасця яму.
У дадзеную групу варта таксама аднесці фразеалагізмы (адзінкавыя), што маюць адносіны да смерці: гнаць у зямлю – даводзіць да смерці; зямлёй пахнуць – дажываць сваё жыццё, быць блізкім да смерці (гавораць звычайна пра хворага ці вельмі старога чалавека; chylic sie ku ziemi ).
Дастаткова вялікай у колькасным плане можна назваць групу фразем лексічнае значэнне якіх акрэсліваецца ў межах “Стан чалавека”. Дадзеная група мае ў сабе дыференцыяцыю на падгрупы. Так, у межах адзначанай колькасці фразем можна вызначыць тыя, што абазначаюць: А) Няўпэўненасць:
Вісець паміж небам і зямлёй – знаходзіцца ў хісткім, няпэўным становішчы;
Зямля паплыла з-пад ног – хто-небудзь пачынае траціць упэўненасць у сваіх сілах, у трываласці свайго службовага становішча;
Зямля (глеба) выплывае (уцякае) з-пад ног – у каго-небудзь траціцца ўпэўненасць у сваіх сілах, чыё-небудзь становішча аказваецца хісткім, нетрывалым;
Tracic grunt pod nogami
Трэба сказаць, што дадзеныя фразеалагізмы маюць дастаткова празрыстую матывацыю. Калі ўявіць стан чалавека, які не мае трывалай глебы пад нагамі, то дамініраваць у яго адчуваннях будуць як раз эмоцыі няўпэўненасці, нестабільнасці, трывожнасці. Тое ж самае можна сказаць пра сітуацыю, калі чалавек знаходзіцца (у прамым сэнсе ў тым ліку, фізічна) паміж небам і зямлёй.
Антанімічным у адносінах да папярэдняй групы выступае фразеалагізм польскага паходжання miec grunt pod nogami, які абазначае “адчуваць сябе ўпэўнена”
Да гэтай жа групы можна аднесці некаторую колькасць зафіксаваных намі лексем, якія маюць абагуленае значэнне: Б) Небяспека:
Хадзіць як пад зямлёй – моцна ўсхваляваны, у стане разгубленасці, роспачы, адчаю;
Хоць жывы ў зямлю лезь – выказванне безнадзейнасці, немагчымасці што-небудзь зрабіць, каб выйсці з крайне цяжкага становішча;
Зямля гарыць пад нагамі – хто-небудзь знаходзіцца ў небяспечным, пагрозлівым становішчы.
Тут варта зазначыць такі факт, што апошні фразеалагізм (Зямля гарыць пад нагамі) адносіцца да названай групы толькі ў беларускім варыянце. Рускі варыянт гэтага ж фразеалагізму сярод сваіх значэнняў не мае такога, які б указваў на перажыванне пэўнага негатыўнага пачуцця.
Групу фразеалагізмаў: В) “Сорам”, прадстаўляюць такія адзінкі:
Хоць скрозь зямлю праваліся – вельмі сорамна, няёмка;
Праваліцца скрозь зямлю – хутчэй схавацца, знікнуць з-за сораму, няёмкасці.
By (jak) w zimie zapadl
Адзіны фразеалагізм, што варта аднесці ў акрэсленую вышэй групу, мае ўказанне (у адным са значэнняў) на станоўчае перажыванне: зямлі не чуць пад сабой - моцна радавацца, быць у захапленні.
Адносна невялікай колькасцю фразеалагізмаў (4 адзінкі, што складае 5,9% ад агульнай колькасці) прадстаўлена група, якая мае абагуленае лексічнае значэнне Г) Рух, дзеянне:
Сціраць з твару зямлі – 1. Жорстка распраўляцца з кім-небудзь, знішчацб каго-небудзь; 2. Поўнасцю знішчаць, разбураць дашчэнту; 3. Рашуча выкараняць тое, што перашкаджае;
Змяшаць з зямлёй – забіваць, знішчаць;
Мяшаць з зямлёй – поўнасцю разбураць, знішчаць дашчэнту, ператвараць у руіны;
Зраўняць з зямлёй – поўнасцю разбурыць, знішчыць дашчэнту.
Яшчэ адной групай фразеалагізмаў, у склад якіх уваходзіць кампанент “зямля”, можна назваць такую, абагуленае лексічнае значэнне якой: Д) Характарыстыка асобы, чалавека. Так, дадзеную групу прадстаўляюць наступныя фраземы:
Пуп зямлі (pepek swiata);
Соль зямлі;
Земля держится;
Цікава, што адзін з зафіксаваных фразеалагізмаў (соль зямлі) запазычаны, мае біблейскае паходжанне.
Існуюць выпадкі, калі фразеалагізм з кампанентам “зямля” мае значэнне Е) “Месца, прастора” . У нашай картатэцы тры прыклады ілюструюць дадзеную групу:
З-пад зямлі;
Пад зямлёй знайсці;
Под землёй.
У групу з агульным лексічным значэннем “вельмі далёка” можна уключыць такія фразеалагізмы:
- За трыдзевяць зямель (за тридевять земель) – вельми далёка быць, жыць, знаходзіцца;
- На край зямлі – вельмі далёка.
Натуральна, што, калі фразеалагізм зафік саваны і ў рускай, і ў беларускай мовах, яго значэнне супадае у абодвух выпадках.
У асобную групу можна вылучыць фраземы, што абазначаюць раптоўнае, нечаканае паяўленне, альбо наадварот, знікненне каго ці чаго-небудзь. Так, дадзеную групу прадстаўляюць наступныя прыклады:
- Як з-пад зямлі вырас – зусім нечакана раптоўна з’явіўся;
- Як скрозь зямлю праваліўся – нечакана прапаў, знік, так, што не знойдзеш.
Таксама паасобку стаіць група фразеалагізмаў з лексічным кампанентам “зямля”, калі гэты лексічны кампанент указвае на месца, куды чалавек імкнецца трапіць:
Зямны рай – незвычайна прыгожая мясціна, дзе можна шчасліва і бесклапотна жыць;
Абяцаная зямля – месца, куды хто-небудзь моцна імкнецца папасці.
Можна вылучыць у асобную тэматычную групу Ё) “Паводзіны чалавека” фразеалагізмы:
- Упасть с неба на землю – освободиться от иллюзий, приходить к правильному восприятию;
- Ад зямлі адарвацца і неба не дастаць – прагадаць у жыцці, адыйшоўшы ад свайго, прывычнага і не прымкнуўшы да чужога;
Акрамя фразеалагізмаў, якія аб’ядноўваюцца ў пэўныя групы, намі зафіксавана вялікая колькасць фразем з лексічным кампанентам “зямля”, якія нельга аб’яднаць. Такім чынам, можна гаварыць пра шэраг фразем з адзінкавым, непаўторным, унікальным значэннем. Характэрныя такія фразеалагізмы як для рускай, так і для беларускай моў:
- Твердая земля – суша;
- Обетованная земля –предмет страстных желаний, устремлений, надежд;
- От земли – тот, кто занимается сельским хозяйством;
- Закопваць талент у зямлю (закапывать талант в землю) – губіць свае здольнасці, не даваць ім развівацца;
- Як зямля носіць (как еще земля держит) – як магчыма чыё-небудзь існаванне, жыццё;
- Зямля ненаежная – вельмі прагны і скупы чалавек;
- Зямлю грызці – 1. Прыкладаць усе намаганні, каб ажыццявіць што-небудзь; 2. Клятвенна абяцаць што-небудзь; 3. Затаіўшы злосць, ледзьве стрымліваць свае пачуцці;
- Мераць зямлю – хадзіць пехатой на вялікія адлегласці;
- Бачыць на тры сажні пад зямлёй – вызначацца вялікай праніклівасцю, прадпрымальнасцю;
- Як зямля п’яны – вельмі моцна, празмерна.
У рускай і беларускай мовах зафіксавана пэўная група фразеалагізмаў, у склад якіх уваходзяць антанімічныя паняцці: неба – зямля. Акрэсленыя фраземы немагчыма аб’яднаць у адну тэматычную групу, бо лексічныя значэнні такіх адзінак значна разыходзяцца:
- Як неба і зямля – вельмі моцна, рэзка адрознівацца;
- Ад зямлі адарвацца і неба не дастаць – прагадаць у жыцці, адыйшоўшы ад свайго, прывычнага і не прымкнуўшы да чужога;
- Упасть с неба на землю – освободиться от иллюзий, приходить к правильному восприятию;
- Вісець паміж небам і зямлёй – знаходзіцца ў хісткім, няпэўным становішчы.
2.3 Сінтаксічная характарыстыка фразеалагізмаў з лексічным кампанентам “зямля”
Фразеалагізмы рускай, беларускай і польскай моў можна падзяліць на групы ў залежнасці ад таго, па якой схеме (спалучэння слоў, сказа) і яго тыпу пабудавана тая ці іншая фразема.
Так, найбольшай групай (сюды ўваходзяць 23 карткі, што складае 67% ад агульнай колькасці сабраных фразем), у залежнасці ад лексічных асаблівасцяў, з’яўляюцца фразеалагізмы, пабудаваныя як словазлучэнні. Тут варта выдзеліць такія фраземы, дзе лексема “зямля” з’яўляецца залежным словам у словазлучэнні:
Ляжаць у сырой зямлі;
Аддаць зямлі;
Ажаніцца з сырой зямлёй;
Парыць у зямлі косці;
Парыць зямлю;
Лажыцца ў зямельку;
Сысці ў зямлю.
Трэба заўважыць, што згаданыя і іншыя фразеалагізмы маюць структуру дзеяслоўнага словазлучэння, таму лексеме “зямля” і з’яўляецца залежным словам.
Словазлучэнні, дзе названая лексема выступае ў ролі галоўнага слова, маюць від назоўнікавых з прыметнікам у ролі залежнага кампанента:
Абяцаная зямля;
Зямля ненаедная;
Итальянская земля;
Большая земля;
Обетованная земля;
Твердая земля.
Такім чынам, у прыведзеных вышэй фразеалагізмах, прыметнік характарызуе галоўны кампанент – “зямля”.
Існуе, аднак і адваротны прыклад, калі лексема “зямля” выступае ў ролі залежнага слова ў аднытыпным выпадку: зямны рай (як прыметнік), як зямля п’яны (як назоўнік).
У асобную групу можна аб’яднаць фразеалагізмы, пабудаваныя па тыпу спалучэння слоў, дзе лексема “зямля” выступае ў ролі галоўнага слова, а залежным словам з’яўляецца назоўнік у ролі прыслоўя: пухам зямля, калом зямля. Звычайна такія фраземы ужываюцца як пажаданні ці праклён.
Зафіксаваны выпадкі, калі “зямля”, з’яўляючыся залежным кампанентам, спалучаецца з назоўнікам: соль зямлі (соль земли), пуп зямлі.
Зафіксавана група фразеалагізмаў, пабудаваных па схеме простага двусастаўнага сказа. Трэба зазначыць, што кампанент “зямля” у асноўнай большасці выпадкаў з’яўляецца дзейнікам:
Як зямля носіць (как земля еще носит);
Каб зямля не насіла;
Зямля выплывае з-пад ног;
Ziemia palisie pod nogami;
Земля держится;
Аднасастаўныя сказы сустракаюцца значна радзей:
Хоць скрозь зямлю праваліся;
Od ziemi nie odrosl
Як з-пад зямлі вырас.
Можна таксама адзначыць, што існуюць прыклады фразеалагізмаў з кампанентам “зямля”, якія па сваёй структуры не належаць ні да словазлучэнняў, ні да сказаў. Такія фраземы прадстаўляюць сабой спалучэнне назоўніка з прыназоўнікам: от земли, под землей, из-под земли (з-пад зямлі).
Такім чынам, асноўная большасць фразеалагізмаў з кампанентам “зямля” пабудавана па схеме словазлучэнняў.
Па схеме простага (двусастаўнага ці аднасастаўнага) сказа пабудавана 31% фразеалагізмаў.
Толькі адзінкавыя фраземы маюць форму спалучэнняў назоўніка з прыназоўнікам.
Заключэнне
У выніку аналізу адпаведнай лігвістычнай літаратуры, працы са слоўнікамі і класіфікацыі напрацаванага фразеалагічнага матэрыялу, сабранага на базе трох моў, можна зрабіць наступныя вывады: