Двукроп’е
| Адносіныпаміж часткамі | Можна ўставіць | Прыклады |
| 2-я часткараскрываезмест 1-й | а іменна | Надвор'е было няўстойлівае: неба час ад часу зацягвалася хмарамі, імжыў дождж, затым зноў выблісквала сонца. |
| 2-я частка –прычына | бо таму што | Вася пачырванеў: яму цяжка было хлусіць. Я сёння не пайду на вуліцу: холадна. |
| 2-я часткадапаўняе, удакладняе,канкрэтызуезмест 1-й | што, як | 1. Я заўважыў: вецер змяніў напрамак. 2. Адразу стала ясна: дажджу не мінуць. |
| 2-я часткавыражаепрамоепытанне | – | 1. Вось толькі пытанне: як рана ён пойдзе? 2. Пеця паглядзеў на дырэктара: як той? |
Працяжнік
| Адносіны паміж часткамі | Можна ўставіць | Прыклады |
| 1 -я частка — умова, час | калі (перад 1-й ч.) | Адчыніш фортку — павее халадок (калі адчыніш фортку, то павее халадок) |
| 2-я частка — вынік, вывад | таму, і таму | Гаспадарка яе невялікая — Даша адна спраўлялася з ёю. |
| 2-я частка мае параўнальнае значэнне | як, быццам | Ідзе па вуліцы — лебедзь плыве. Слова сказаў — сякераю адсек. |
| Супрацьпастаўленне | а, але,аднак | Пастукалі ў дзверы — ніхто не адгукаецца. Каса не косіць – каса брые. |
| Хуткая змена падзей, нечаканы вынік | і | Зачэпіш галінку– на галаву снег, як са страхі. Бліснула маланка –стала відна як удзень. |
| 2-я частка выражае дадатковае паведамленне і пачынаецца словамі гэта, то, так, такі | – | Прасіцца ён не будзе – гэта я цвёрда ведаю. У вас валасы дужа мяккія –такіязвычайна ў жанчын бываюць. |
| 2-я частка мае вынікова-абагульняльнае значэнне | – | Стракозы ляталі над травой, у паветры таўкліся камары, воблакі павольна плылі ў вышыніі знікалі — усё гэта прадказвала цёплыя дні. |
Часам бывае цяжка вызначыць адносіны паміж часткамі складанага бяззлучнікавага сказа, яны "падыходзяць" адразу пад некалькі пунктаў правіла.
Калі пры напісанні дыктанта межы сказаў вызначаюцца даволі выразна і інтанацыя экзаменатара адпавядае пэўнаму знаку прыпынку, дакладнасць у пастаноўцы знакаў прыпынку амаль абавязковая. Абітурыент, які піша пераказ, па сутнасці, сам будуе сказы і, значыць, вызначае адносіны паміж імі; таму ў такіх выпадках пунктуацыйная варыянтнасць больш верагодна. Аднак трэба памятаць адно: любы знак прыпынку павінен тлумачыцца правіламі сучаснай пунктуацыі, інакш ён лічыцца памылковым.
Практыкаванне51. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі бяззлучнікавых складаных сказаў.
1. Кавалкамі чыстага неба сінеюць азёры, грознымі вартавымі стаяць вячыстыя дубы на лугах. 2. Свяціў месяц, блішчалі зоры. 3. Алесь не спіць – ён у трывозе. 4. Каса не косіць – каса брые. 5. У гэты дзень зямля спявала, калоссе морам зашумела, ясней і сонца нам заззяла, грамчэй і песня зазвінела. 6. Белыя хмаркі над намі гулялі, беглі ў няведамы край, чыстыя росы, як срэбра, блішчалі, гоманам поўніўся гай…
Практыкаванне52. Спішыце бяззлучнікавыя складаныя сказы і пастаўце знакі прыпынку паміж іх прэдыкатыўнымі часткамі.
1. Сонца грэе прыпякае лёд на рэчцы затрашчаў. 2. Цярэшка глядзіць у акно дахі дамоў абтрушаны снегам. 3. Мне бачна Полацк не старэе ён маладзее з кожным днём. 4. Радасна і шумна шалясцяць асіны радасна і шумна шалясцяць дубы. 5. Цяперашняе жыццё не павінна спыняцца на адным месцы яно мусіць вярцецца віраваць бегчы наперад. 6. Высока зоры ружавеюць лятуць буслы пад шляхам Млечным з лагчыны цёплы вецер вее над пожняй ціхі летні вечар. 7. Кране рукой рабіны куст звон чуецца рабінавы кране яна каліны куст звон чуецца калінавы.
28.3 Знакі прыпынку ў складаным сказе з рознымі відамі сувязі (камбінаваным сказе)
У камбінаваных сказах знакі прыпынку ставяцца на аснове агульных правіл і залежаць ад тыпу сувязі і сэнсавых адносін паміж часткамі.
Прааналізуйце:Цяпер буслы лёталі па чарзе: адзін ляцеў на здабыткі, а другі аставаўся вартаваць гняздо, каб вецер не сарваў яго. Адны плацілі акуратна, другія цягнулі бог ведае колькі, і мы ніяк не маглі пазбавіцца ад даўжнікоў. Ніхто не мае права залазіць у чужую душу, асабліва калі не ўпэўнены, што яго словы будуць лекамі.
Коска не ставіцца паміж двума сказамі, звязанымі спалучальнымі злучнікамі, калі гэтыя сказы:
а) маюць адну (агульную) даданую частку: У яго так балела галава і гарэлі вочы, што сон не прыходзіў. Вяселле працягвалася і госці не разыходзіліся, бо было яшчэ рана;
б) адносяцца да агульнай часткі, звязанай з імі бяззлучнікавай сувяззю: Можна было падумаць: зямля варушыцца і моцна ўздыхае ад зімовага сну прырода. І не было на кажуху ні аднаго жывога месца – так застракацілі яго белыя і чорныя плямы і так патыкала яго іголка.
Пры збегу двух злучнікаў (злучальнага і падрадкавальнага) коска паміж імі ставіцца, калі далей няма другой часткі падпарадкавальнага злучніка (то, дык), і не ставіцца, калі яна ёсць. Параўнайце:
| 1. Пот заліваў вочы, але, каб не выдаць сваёй слабасці, хлопец не кідаў вёслаў. 2. Вецер гнаў па небе абрыўкі хмар, і, калі месяц хаваўся за імі, рабілася цёмна. | У дзеда Талаша было многа розных праектаў, але паколькі гэта справа мела грамадскі характар, то дзед палічыў болей правільным перадаць яе на вырашэнне грамады. |
Практыкаванне53. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі складаных сказаў камбінаванай будовы.
1. Часам крылы ветрака круціліся, і мне здавалася, што ён махае рукамі, нібы некага кліча. 2. У хвойніку было ціха, толькі час ад часу крыкне варона, шарахнецца заяц. 3.Ужо ўзышоўшы на двор, Драздовіч заўважыў, што перамяніўся напрамак ветру, значыць, не мінуць навальніцы. 4. Цяпер зноў чуваць, як чахкае сякера: дзядзька цярэбіць на зваленым дрэве галлё…
Практыкаванне 54. Вызначце тып прэдыкатыўных частак у складаных сказах камбінаванай будовы і пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.
1. Люблю той лес што над табою высока ўзняў свае камлі яго ж карэнні над вадою нібы вянок табе сплялі…2. Сцёпка ведае як называецца станцыя але яму трэба разгаварыцца з хлапчукамі каб дазнацца таго што цікавіла яго цяпер. 3. Высокія хвалі білі ў бераг усё часцей і часцей па ўсяму відаць было што хутка пачнецца шторм. 4. Там дзе праходзіць дарога скрыпяць калёсы чуваць людскія галасы. 5. Ужо хата новая гатова прыбраны трэскі ўжо і дровы над белым дахам як карона красуе комінак чырвоны прыветна вокны пазіраюць бы вас у госці запрашаюць ну добры выгляд хата мае…
§ 29. Простая мова
29.1 Знакі прыпынку ў сказах з простай мовай
Пастаноўка знакаў прыпынку ў сказах з простай мовай (далей – ПМ) залежыць ад месца слоў аўтара (перад простай мовай, пасля яе, у сярэдзіне), а таксама ад таго, выказаная простая мова ці нявыказаная.
Выказаная простая мова перадае словы, якія былі выказаны ўслых. У словах аўтара могуць быць дзеясловы са значэннем маўлення тыпу сказаў, прамовіў, выказаў думку і пад.
Нявыказаная простая мова перадае словы, што не былі выказаны, таму ў словах аўтара ўжываюцца дзеясловы са значэннем думкі тыпу падумаў, падумалася, успомнілася і пад. або словы напісаў, прачытаў.
У афармленні на пісьме выказанай і нявыказанай простай мовы шмат агульнага, аднак трэба памятаць: нявыказаная ПМ заўсёды бярэцца ў двукоссе, а выказаная пішацца найчасцей з абзаца, перад якім ставіцца працяжнік, і ў двукоссе не бярэцца. Пасля выказанай простай мовы новы сказ звычайна пішацца з чырвонага радка.
| 1. Простая мова пасля слоў аўтара | |
| Нявыказаная простая мова | Выказаная простая мова |
| А: “П”. / А: “П!”. / А: “П”? | А: або А: або А: |
| – П. – П! – П? | |
| Падумаў Сцяпан: “Старэю ўжо, а жыцця людскага яшчэ не бачыў”. | Вера Мікалаеўна сказала: – Мыйце рукі і садзіцеся за стол. |
| 2. Простая мова перад словамі аўтара | |
| “П”, - а. / “П!” – а. / “П?” – а. | – П, – а. ці – П! – а. ці – П? – а. |
| “Куды ж ён пайшоў?” – карцела пытанне ў Аўгінінай галаве. | – Што ты, Саўка, бунтуеш? – звярнуўся да яго войт. |
| 3. Словы аўтара могуць разрываць простую мову. | |
| Калі словы аўтара разрываюць ПМ там, дзе стаяла кропка, пытальнік або клічнік, сказ афармляецца наступным чынам: | |
| “П, – а. – П”. | – П, – а. – П |
| “П! – а. – П”. | П! – а. – П. |
| “П? – а. – П”. | – П? – а. – П. |
| Прааналізуйце: | |
| Без слоў аўтара | Са словамі аўтара |
| 1. – Добры дзень, дзяўчаткі. Хоць я вас і першы раз бачу, але ўжо люблю вас за тое, што вы сябруеце з маёй Насцечкай. | 1. – Добры дзень, дзяўчаткі, – сказала мама. – Хоць я вас і першы раз бачу, але ўжо люблю вас за тое, што вы сябруеце з маёй Насцечкай. |
| 2. – Ну, а як тваё прозвішча? Скажы нам усім. | 2. – Ну, а як тваё прозвішча? – пытае Ганьку настаўнік. – Скажы нам усім. |
| 3. – Ну, дачушка, у шчаслівы пуць! | 3. – Ну, дачушка, – бацька кажа, – у шчаслівы пуць! |
| 4. “Будзе дожджык: дым пайшоў наніз”. | 4. “Будзе дожджык, – шэпча жыта, – дым пайшоў наніз”. |
4. Калі ў словах аўтара ёсць два дзеясловы са значэннем маўлення, думкі і адзін з іх адносіцца да першай часткі, а другі – да наступнай, паказваючы на працяг простай мовы, то на пісьме такі сказ афармляецца наступным чынам: