моўны сродак дзелавы стыль
Мова як з’ява сацыяльная выконвае розныя функцыі, звязаныя з той ці іншай сферай чалавечай дзейнасці. Важнай функцыяй мовы з’яўляюцца: зносіны (камунікатыўная функцыя); паведамленне, уздзеянне. Для рэалізацыі гэтай функцыі гістарычна вызначыліся асобныя разнавіднасці мовы, якія характарызуюцца наяўнасцю ў іх асаблівых лексіка-фразеалагічных, часткова сінтаксічных, сродкаў, якія выкарыстоўваюцца пераважна ў данай разнавіднасці мовы.
Паводле В.У.Вінаградава, функцыю паведамлення выконвае навуковая і афіцыйна-дзелавая мовы, функцыю ўздзеяння – мастацкі і публіцыстычны, функцыя зносін ажыццяўляецца гутарковай мовай. Аднак кожная канкрэтная функцыя выяўляецца ў пэўным стылі не ў чыстым выглядзе, а ў спалучэнні з іншым.
Функцыянальныя стылі падзелены на дзве групы, звязаныя з тыпамі маўлення. Першую групу, у якую ўваходзяць навуковы, публіцыстычны і афіцыйна-дзелавы стылі характарызуе маналагічнае маўленне; для другой групы, утвараемай рознымі відамі размоўнага стылю, тыповым з’яўляецца дыялагічнае маўленне. Стылі дазваляюць абагуліць усе прыватныя праяўленні залежнасці мовы ад умоў зносін. Так, умовы навуковых зносін патрабуюць найбольшай аб’ектывізацыі маўлення, адмаўленне ад усіх спасылак на даны акт маўлення і на яго ўдзельнікаў (так, мы пазбаўляемся ў навуковых зносінах ад займеннікаў першай асобы, ужываем няпэўна-асабовыя і безасабовыя канструкцыі і г.д.).
Стылі размежаваны не толькі наяўнасцю стыляўтвараючых рыс, але і немагчымасцю ўключэння ў кожны стыль такіх элементаў, якія яму не дазволены (афіцыйна-дзелавы стыль не дазваляе словы з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі).
Функцыянальныя стылі – паняцце дыялектычнае. Ім аднолькава ўласцівыя тэндэнцыі да раздзялення, дыферэнцыяцыі і тэндэнцыі да ўзаемапранікнення, узаемаўплыву, інтэнсіўнай нейтралізацыі міжстылявых моўных сродкаў.
Кожны са стыляў мае свае падстылі. Калі стыль – грамадска ўсвядомленая разнавіднасць мовы, то падстыль – грамадска ўсвядомленая разнавіднасць стылю. Размежаванне на падстылі пазбаўлена адзінага абгрунтавання, бо яно заснавана дадатковых, спецыфічных для кожнага стылю, фактарах. Сістэма моўных стыляў з’яўляецца гістарычна зменлівай. Межы паміж стылямі ўмоўныя, адносныя.
2. Усе словы стылістычна нераўназначныя – выразна вылучаецца група слоў стылістычна нейтральных і стылістычна афарбаваных. Большая частка слоў належыць да стылістычна нейтральнай лексікі. Па падліках вучоных, нейтральная аснова складае тры чвэрці мовы, а стылістычна маркіраваная – адну чвэрць. Гэта дадзеныя Ф.П.Філіна, які аналізаваў рускую мову, аднак, можна думаць, што ў беларускай мове суадносіны будуць прыблізна такія ж.
Нейтральная аснова – дамінуючая. Яна пастаўляе матэрыял ва ўсе функцыянальныя стылі. Без яго не мога функцыянаваць ніводны стыль. Уласна стылёвыя дабаўкі ў колькасных адносінах заўсёды ўступаюць нейтральнай аснове. “Нейтральным словам уласціва натуральнасць, прастата, агульназразумеласць, адсутнасць штучнасці, напышлівасці. Гэтым і тлумачыцца тое, што самыя яркія, глыбокія і задушэўныя думкі і вобразы мастакамі слова ствараюцца з найшырэйшым выкарыстаннем гэтых простых і звычайных слоў”, -- так слушна лічыць А.М.Гвоздзеў.
Іншы раз бывае, што ўвесь тэкст складаецца толькі з адных нейтральных слоў і сінтаксічных канструкцый. Яшчэ часцей бывае так, што доля стылістычна афарбаваных адзінак настолькі нязначная, што бывае цяжка вызначыць, да якога функцыянальнага стылю адносіцца тэкст. Маючы на ўвазе такія выпадкі, некаторыя вучоныя наогул схільныя прызнаваць наяўнасць у мове (маўленні) самастойнага нейтральнага стылю, які, на іх думку, “размяшчаецца паміж кніжным і размоўным стылямі, захопліваючы часткова і адзін і другі” (Сцяпанаў Ю.С.)
Стылістычна маркіраваныя словы могуць успрымацца як кніжныя (інтэлект, празмерны, апрабіраваць), другія – як размоўныя (лайдак, разява, мазіла). Кніжная лексіка характарызуецца, з аднаго боку, агульнай сувяззю з пісьмовым, кніжным маўленнем, з другога – поўнай неўжывальнасцю або большай ці меншай недарэчнасцю ў бытавым маўленні. Пласт кніжнай лексікі ў беларускай меве невялікі. Нават у рускай мове, дзе моцныя стараславянскія традыцыі, кніжнай лексікі ўсяго каля 2,27 % (па падліках, што былі зроблены па слоўніку С.І.Ожэгава). Адрозніваюць лексіку афіцыйна-дзелавую, навуковую, публіцыстычную Сюды ж адносяць лексіку традыцыйна-паэтычную (перст, чало) і народна-паэтычную.
Пра размоўную лексіку цяжка гаварыць як пра строгую і замкнёную сістэму. Сюды адносяць словы ласкальныя (матулька), жартаўлівыя, а таксама словы, якія выражаюць адмоўную ацэнку названых паняццяў (разява, лайдак), а таксама прастамоўную. У прастамоўі ужываюцца зніжаныя словы, якія знаходзяцца часцей за ўсё за межамі літаратурнай лексікі (дурань, недарэка).
Лексіка-стылістычная парадыгма складаецца з трох пазіцый: кніжнага слова – стылістычна нейтральнага – размоўнага: лік – твар – морда, пыса, мурло. Лексіка-стылістычныя парадыгмы бываюць поўнымі, калі складаюцца з трох пазіцый (спачыць – памерці – адубець, загнуцца), што сустракаецца не вельмі часта, і няпоўнымі, калі складаюцца з дзвух пазіцый. Такіх парадыгм большасць. Няпоўная парадыгма можа складацца з кніжнага і стылістычна нейтральнага (рэдка), кніжнага і размоўнага (рэдка), даволі часта са стылістычна нейтральнага і размоўнага.
“Уся разнастайнасць значэнняў, функцый і сэнсавых нюансаў засяроджваецца і аб’ядноўваецца ў яго стылёвай характарыстыцы”, -- пісаў В.У.Вінаградаў. Пры стылёвай характарыстыцы слова ўлічваецца, па-першае, яго прыналежнасць да аднаго з функцыянальных стыляў або адсутнасць функцыянальна-стылістычнай замацаванасці, па-другое, эмацыянальная афарбоўка слова, яго экспрэсіўныя магчымасці.
Большасці моўных адзінак уласціва акрамя асноўнага, прадметна-лагічнага значэння тая ці іншая стылістычная афарбоўка, танальнасць – канатацыя. Пад канатацыяй разумеюць дадатковыя да прадметна-лагічнага і граматычнага значэнняў эмацыянальна-экспрэсіўныя або функцыянальныя асаблівасці семантыкі, якія абмяжоўваюць магчымасці ўжывання гэтай адзінкі пэўнымі сферамі і ўмовамі зносін і тым самым нясуць стылістычную інфармацыю.(Кожына). Да канататыўных элементаў лексічнага значэння даследчыкі адносяць семантычныя і стылістычныя адценні слова, якія служаць для выражэння рознага роду экспрэсіўна-ацэначных абертонаў і могуць надаваць высокую ўрачыстасць, гуллівасць, натуральнасць, фамільярнасць і г. д. (Ахманава В.С.). У якасці асобных семантычных кампанентаў выступаюць асобныя канататыўныя прыкметы – стылёвыя, эмацыянальныя, ацэначныя, вобразныя і з’яўляюцца асноўнымі спосабамі выражэння экспрэсіўнасці. Гэтыя стылістычныя прыкметы маюць пастаянны характар і ўзнаўляльнасць ў пэўных умовах. Стылістычныя канатацыі па сваёй прыродзе неаднародныя. Выдзяляюць дзве іх разнавіднасці:
1.Эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка – гэта такія дадатковыя якасці моўных адзінак, якія накладваюцца на іх намінатыўнае значэнне. Звычайна вылучаюць тры разнавіднасці эмацыянальна-экспрэсіўных афарбовак. Да першай разнавіднасці адносяцца словы, у якіх ацэнка, адносіны да зместу моўнай адзінкі ўтрымліваецца ў самім яе значэнні (гарладзёр, абібок, пустабрэх). Да другой групы адносяцца мнагазначныя словы, якія ў сваім прамым значэнні стылістычна нейтральныя (пень, дуб, мядзведзь, варона – пра чалавека). Трэцюю групу складаюць словы, у якіх стылістычная канатацыя дасягаецца афіксацыяй, звычайна суфіксамі (галубок, сонейка, кветачка).
2. Функцыянальна-стылістычная афарбоўка моўных сродкаў адлюстроўвае іх прыналежнасць да пэўнай сферы маўлення – стылю, тыпу або формы маўлення. Вылучаюцца агульнаўжывальныя моўныя адзінкі і моўныя адзінкі функцыянальна абмежаванага выкарыстання. Першая група свабодна выкарыстоўваецца ва ўсіх стылях. Лексіка функцыянальна абмежаванага ўжытку падзяляецца на розныя групы ў залежнасці ад іх выкарыстання ў пэўнай сферы маўлення: паэтычныя, афіцыйна-дзелавыя, публіцыстычныя, тэхнічныя, спецыяльныя і г.д.
Такім чынам, экспрэсіўна-эмацыянальныя моўныя сродкі супрацьпастаўлены нейтральным моўным сродкам, а функцыянальна-стылістычныя – агульнаўжывальным. Таму тэрмін “нейтральны” трэба адрозніваць ад тэрміна “агульнаўжывальны” або “міжстылявы”, г.зн. такі, што ўжываецца ва ўсіх стылях, тыпах і формах маўлення. Так, напрыклад, спецыяльная і тэрміналагічная лексіка нейтральная ў эмацыянальна-экспрэсіўных адносінах, але яна не агульнаўжывальная. Агульнаўжывальныя моўныя сродкі нейтральныя таксама ў эмацыянальна-экспрэсіўных адносінах. Да іх адносіцца найбольш ужывальная лексіка, у тым ліку амаль усе службовыя словы, многія граматычныя сродкі.
Паміж двума адзначанымі тыпамі стылістычнай афарбоўкі ёсць такая залежнасць: чым ярчэй эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка слова, тым вузейшае кола яго ўжывання, і чым слова менш эмацыянальна-экспрэсіўнае, тым шырэй сфера яго ўжывання.
Улічваючы стылістычную афарбоўку слова, усю лексіку можна падзяліць на тры групы:
1. Інтэлектуальную. Гэта словы, якія не выражаюць эмоцый, ацэнак, адносін да чаго-небудзь. Да інтэлектуальнай адносіцца агульнаўжывальная, спецыяльная, асноўная частка грамадска-палітычнай. Поўнасцю інтэлектуальнымі з’яўляюцца злучнікі, займеннікі, лічэбнікі, прыназоўнікі.
2. Функцыянальную. У сваю чаргу лексемы падзяляюцца на кніжныя і размоўныя.. У сваю чаргу кніжныя звычайна класіфікуюцца па іх прыналежнасці да таго ці іншага функцыянальнага стылю: навуковага, дзелавога, публіцыстычнага, мастацкага. Размоўныя сродкі пераважна выкарыстоўваюцца ў размоўна-бытавой сферы. Сюды ж прымыкаюць сродкі прастамоўныя і некаторыя нелітаратурныя (вульгарызмы).
3. Экспрэсіўную. Экспрэсіўная лексіка не толькі называе прадмет або з’яву, але і выклікае іх наглядна-пачуццёвае ўспрыманне: вэрхал, знішчыць, гармідар, сігануць, халупа.