Выпуск 24. Слоўнік тэрміналогіі агульнай раслінагадоўлі – 1930 год і інш.
Але не ўсе рэкамендаваныя тэрміны замацаваліся ў беларускай тэрміналогіі, бо некаторыя наватворы былі недакладнымі, варыятыўнымі ці ўжо мелі свае інтэрнацыянальныя адпаведнікі (часцей рускія): (красленне (чарчэнне), пэўнік (аксіёма), прамакутнік (прамавугольнік) і інш.) Значная частка тэрмінаў паўтаралася з выпуска ў выпуск.
Пасля стварэння Інстытута мовазнаўства Акадэміі навук БССР была разгорнута работа па ўкладанню больш вузкіх спецыяльных тэрміналагічных слоўнікаў. У 1932 г. выйшаў першы Слоўнік тэхнічнай тэрміналогіі, праводзілася работа па падрыхтоўцы Беларускай Савецкай Энцыклапедыі. У працэсе гэтай работы быў унесены значны ўклад у справу ўнармавання беларускай тэрміналогіі.
Аднак намечаныя планы не былі рэалізаваны. У сярэдзіне 30-х гадоў пачалася рэпрэсіўная кампанія супраць беларускай інтэлігенцыі. Беларуская навуковая тэрміналагія грунтоўна не замацавалася ў практычным выкарыстанні з прычыны выцяснення беларускай мовы як мовы выкладання ў медыцынскіх інстытутах, асабліва пасля вядомай рэформы беларускай мовы 1933 года, у выніку якой набыла размах тэндэнцыя да зліцця беларускай мовы з рускай.
Адраджэнне пачалося толькі ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе. Аднак на гэты час ў рэспубліцы не было агульнага цэнтра распрацоўкі і ўпарадкавання тэрміналагічнай лексікі, што прывяло да варыятыўнасці: з’явілася мноства варыянтных пар тыпу выключацель і выключальнік, скорасць і хуткасць і інш. Вялікая ступень варыятыўнасці тэрмінаў характэрна для выдадзеных у 40-х – 50-х гадах брашур і кніг па тэхналогіі металаў, будаўнічай справе, механізацыі і г.д. Моўная практыка патрабавала ўзнаўлення ў рэспубліцы тэрміналагічнай работы. У 50-х гадах у Інстытуце мовазнаўства Акадэміі навук БССР працаваў сектар тэрміналогіі. У гэтым сектары былі падрыхтаваны і выдадзены “Русско-белорусско-латинский словарь ботанической терминологии” (1967), “Русско-белорусский словарь общественно-политической терминологии” (1970), картатэка для Руска-беларускага палітэхнічнага слоўніка, “Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў” (1962) і інш. У 60-х гадах у рэспубліцы не было спецыяльнага тэрміналагічнага цэнтра. Толькі ў 1979 годзе была створана Тэрміналагічная камісія Акадэміі навук БССР, якая складалася з 9 секцый і ўключала вядучых вучоных, спецыялістаў розных галін ведаў. Асноўнымі задачамі камісіі з’яўляліся: распрацоўка і ўпарадкаванне беларускай тэрміналогіі; падрыхтоўка слоўнікаў, тэрміналагічных зборнікаў; сістэматызацыя рускай тэрміналогіі; кансультацыі ўстаноў і арганізацый па тэрміналогіі і інш.
У 1991 годзе Тэрміналагічная камісія была ператворана ў Рэспубліканскую тэрміналагічную камісію пры Акадэміі навук Беларусі. За перыяд з 1991 па 1995 гады Камісія выдала пяць выпускаў “Тэрміналагічнага зборніка”. Паколькі адна Рэспубліканская тэрміналагічная камісія не магла вырашыць усе праблемы фарміравання беларускай тэрміналогіі, а ў 90-я гады ў сувязі з пераходам выкладання шэрагу дысцыплін у ВНУ на беларускую мову з’явілася неабходнасць у стварэнні перакладных тэрміналагічных слоўнікаў, то былі створаны Тэрміналагічная камісія Таварыства беларускай мовы, Тэрміналагічны цэнтр БДУ і шэраг камісій, груп, творчых калектываў у многіх ведамствах, вышэйшых навульных установах і г.д.
3. Шляхі развіцця беларускай медыцынскай тэрміналогіі
Гісторыя фарміравання і далейшага папаўнення беларускай медыцынскай тэрміналогіі непарыўна звязана з развіццём усёй беларускай літаратурнай мовы. Паколькі беларуская мова характарызуецца працягласцю і перарывістасцю свайго развіцця, то і гісторыя фарміравання яе тэрміналогіі працяглая і перарывістая ў адрозненне ад іншых славянскіх моў.
Першапачатковая аснова фарміравання беларускай медыцынскай лексікі – намінацыі розных прадметаў і з’яў у народным маўленні, а пазней – іх фіксацыя ў помніках старабеларускай мовы. Далейшае развіццё і папаўненне медыцынскай тэрміналагічнай лексікі звязана з існаваннем ВКЛ і ўзнікненнм кнігадрукавання на Беларусі. Медыцынская тэрміналогія была найбольш развітай ў XIV – XV стагоддзях. Асноўную яе частку складае ўсходнеславянская беларуская лексіка (бялок, лячэбнік, воспа, малакроўе) і тэрміны ўласнабеларускага паходжання (абмен рэчываў, пухліна, хвароба, ныркі, шаленства).
Ажыўленне тэрміналагічнай работы пачалося ў XX стагоддзі. Укладанне першай беларускай медыцынскай тэрміналогіі было распачата ў 1923 – 1928 гадах. Як вядома ў 20-я гады на тэрыторыі Беларусі праводзілася палітыка “беларусізацыі”, якая дакляравала развіццё навукі, і медыцынскай у тым ліку, на беларускай мове. Паўставала пытанне аб стварэнні беларускай навуковай тэрміналогіі ў першапачатковым аб’ёме з мэтай палягчэння выкладання некаторых дысцыплін у сярэдняй і вышэйшай школе. Для вырашэння гэтай задачы ў красавіку 1924 года была заснавана Медыцынская секцыя пры Інстытуце беларускай культуры БССР (з 1928 года у складзе Інстытута навуковай мовы Беларускай акадэміі навук). Секцыя апрацоўвала беларускую медыцынскую тэрміналогію з мэтай пераходу на беларускамоўнае выкладанне і друкаванне медыцынскай літаратуры. У склад Тэрміналагічнай камісіі па праблемах медыцынскай лексікі ўвайшлі дактары Іван Цвікевіч і Павел Трэмповіч, а таксама студэнт-медык Павел Каравайчык (сакратар і дакладчык). Першая праца секцыі – “NominaAnatomicaAlborutenica” (анатамічныя назвы ў трох тамах) – выдадзена ў 1926 – 1929 гг. Гэта быў праект, які прапаноўваўся для далейшага абмеркавання, аднак афіцыйна адзначалася, што для аўтараў падручнікаў гэтая тэрміналогія будзе з’яўляцца абавязковай. Затым была распачата праца над фізіялагічнай і інфекцыйнай тэрміналогіямі, але яна не была скончана, рукапісы захоўваюцца зараз у Нацыянальным Архіве Рэспублікі Беларусь.
Уся анатамічная лексіка ў слоўніках падзялялася на раздзелы: міялогія (раздзел анатоміі, які вывучае будову мышцаў і мышачнай сістэмы), спланхналогія (раздзел анатоміі, які вывучае вантробы чалавека), ангіялогія (раздзел анатоміі, які вывучае крывяносныя і лімфатычныя сасуды), неўралогія (раздзел анатоміі, які аформіўся ў асобную навуку, якая вывучае будову, развіццё і дзейнасць нервовай сістэмы), рэгіёны корпусу чалавека і інш. Крыніцамі анатамічнай тэрміналогіі былі дарэвалюцыйныя працы нямецкіх, французскіх, польскіх і расійскіх вучоных.
З пункту гледжання этымалогіі (паходжання) значную колькасць слоў, якія былі ўключаны ў групу анатамічнай лексікі, складалі запазычанні лацінскага паходжання: muskulustrapezius, muskulusrhomboideae, lateralis, medialisі інш. Гэта тлумачыцца тым, што беларуская медыцынская лексіка, як і медыцынская тэрміналогія шмат якіх іншых еўрапейскіх народаў, фарміравалася пад моцным уздзеяннем латыні.
Аднак пераважную большасць анатамічных беларускамоўных тэрмінаў у першых медыцынскіх слоўніках складалі адзінкі, якія ствараліся на аснове народнай мовы. Выкарыстанне лексічных сродкаў беларускай мовы адбывалася шляхам ужывання агульнаўжывальнага слова ў тэрміналагічным значэнні або, калі яно не зусім дакладна выражала змест навуковага паняцця, шляхам стварэння на аснове народнага слова новай тэрміналагічнай адзінкі: цягліца (мышца), папялісты грудок (серый бугорок), скляпенне (свод), мазговы пасак (мозговой ремешок), аточынка (брыжейка), зьвязак (спайка), страўнічок (желудочек), вузьлік (узелок), аброцька (уздечка), міжножачны вузел (межножковый ганглий), задні зьвязак (задняя спайка), векавая частка (покрышечная часть). Ва многіх выпадках навукоўцы імкнуліся замяніць запазычаныя рускамоўныя тэрміны або іх элементы ўласнамоўнымі словамі: фасцыі – пялёньніца, перешеек – перасмык, гіпофіз – ніжні атожылак мазгоў, сгибающая мышца – згінальніца, эпителиальная пластинка сосудистой покрышки – пакрытнічны варсавы пласток, влагаищная связка – похвавы вяз, вращающая мышца – крутніца і інш. Такое становішча анатамічнай тэрміналогіі на свой час было перспектыўным і заканамерным, паколькі ў паслякастрычніцкі перыяд асноўнай крыніцай папаўнення медыцынскай тэрміналогіі выступала агульнаўжывальная лексіка беларускай мовы.
Аналіз выданняў“NominaAnatomicaAlborutenica” 20-х гадоў сведчыць аб тым, што немалая частка тагачаснай медыцынскай тэрміналогіі дайшло і да нашага часу, напрыклад, неўралагічнай тэрміналогіі: шыйная частка, задняе ядро, шво, ніжняя ямка, тыльная частка, пятля, бакавая баразна, лейка, пярэдняя доля, ніжняя ножка, падушка, шыўкаватае цела, барозны мазгоў і інш. Разам з тым, шматлікія наватворы 20-х гадоў аказаліся штучнымі і па гэтай прычыне нежыццяздольнымі. На сённяшні дзень не кожны зможа зразумець сэнс некаторых анатамічных тэрмінаў першых медыцынскіх слоўнікаў: зрочная завараць (зрительный выступ), пярэдні грудок зрочнага груда (передний бугорок зрительного бугра), шышавічная завараць (выступ шишковидного тела), лукавіны (извилины), дзюбны пласток (пластинка клюва), сьвідрованая матэрыя (продырявленное вещество), нюхальны груд (обонятельный бугор), сьлізявая кішэня (слизистая сумка) і інш.
Укладальнікі “Беларускай навуковай тэрміналогіі” ставілі мэту задаволіць надзённыя патрэбы навуковага і культурнага будаўніцтва на Беларусі. Але дасягнулі яе толькі часткова: і іх праца расцэньваецца як спроба стварэння беларускай навуковай тэрміналогіі, якая спрыяла далейшаму разгортванню лексікаграфічнай дзейнасці і стала прыкметнай падзеяй у беларускім мовазнаўстве.
На аснове ахарактарызаваных выданняў у 30-х гадах друкаваліся падручнікі і дапаможнікі па асноўных медыцынскіх дысцыплінах: хірургіі, артапедыі, фізіялогіі, фармацэўтычнай хіміі, акушэрству і гінекалогіі, паталагічнай анатоміі, гігіене. У 1938 годзе публікацыі медыцынскіх падручнікаў і манаграфій на беларускай мове прыпынілася. У першае перадваеннае дзесяцігоддзе ў рэспубліцы не было цэнтра па распрацоўцы і ўпарадкавання тэрміналагічнай лексікі, што прывяло да значнай варыятыўнасці тэрміналогіі. Таму ў 1955 годзе ў Інстытуце мовазнаўства АН БССР быў створаны сектар тэрміналогіі. З вяртаннем беларускай мове статуса дзяржаўнай у 90-х гадах тэрмінатворчасць у галіне медыцынскіх ведаў аднавілася: выдадзены праекты гісталагічнай і эмбрыялагічнай наменклатур, слоўнікі па фізіялогіі, анатоміі, медыцынскай вірусалогіі, перакладныя слоўнікі па медынскім навукам.