Иж тебе болезнь всяко обыймает,
Заледво душа во плоти застает.
Вся члонки на крест срокго растягнены,
Яко на гуслях струны натягнены.
Глава зранена, плоть страшно шарпана,
Руки и ноги гвоздами поколано.
Очи и уста заплынули, лице зчернело.
Згола всее страсти на тя ся спихнули.
Полацкі свядома парушае кампазіцыйную гармонію верша і некалькі разоў – у розных ракурсах – апісвае пакуты Хрыста і робіць гэта паэтычна віртуозна. Эфект незвычайных пакут Хрыста дасягаецца ў творы дакладным, натуралістычна падрабязным гіпербалізаваным параўнаннем (Хрыстос параўноўваецца з нацягнутай струной, са снапком “солнци, егуа бывает сушенный”). Пабудаваны цалкам на градацыі урывак-апісанне выгляду распятага Хрыста: аўтар нагнятае трагізм, даводзячы яго да празмернасці (члонки на крест срокго растягнены, глава зранена, плоть страшно шарпана, очи и уста заплынули, лице зчернело).
Яшчэ адна асаблівасць паэтыкі: у “Словах…” вельмі часта ўжываюцца выклічнікі, якія узмацняюць трагізм.
Любімы прыём С.Полацкага – супастаўленне супрацьлеглых паняццяў (зямнога і вечнага, прыгожага і агіднага, высокага і нізкага). Прычым, пастаяннае нагрувашчванне кантрастаў пераходзіць у яго амаль у “любаванне” імі, робіцца самамэтай, нейкім “пляценнем” тропаў. Вось як, напрыклад, служыць прадмова да “Вертограда многоцветного”: “Обрядет зуе благородный и богатый врачеества недугом своим: гордости смирение, сребролюбие благорасточение, скупости подаяние, всехвальству смиренномудрие обрящет худородный и нищий своим недугом целебная: роптанию терпение, татбе трудолюбие, зависти тленных презрение…”
Пашыранымі з’яўляюцца ў Полацкага алегарычныя супастаўленні. Такія антытэзы ў тэксце ўжываюцца побач: “счарнеласць лица” – “светлость ока”; Хрыстос “жаждуею зморенны” – Хрыстос “без дна вод живых”; “Тма имглиста” – “солнечное променье”, падобная кантраснасць назіраецца не толькі ў духоўных, але і ў свецкіх вершах Сімяона. Напрыклад, у прывітальным вершы рускаму цару Аляксею Міхайлавічу:
Не всегда на воздусе бывает тма имглистая,
Аки вставичие трвает ноч чорно облачистая.
Але и солнечное променьми коло блестает.
Затым и самого сияющага светлость бывает.
Полацкі любіць часта іўмела выкарыстоўваць «касмічную» і астралагічную сімволіку. Любімыя вобразы – Сонца (яно выступае ў вершах і ў прамым сэнсе – нябеснае свяціла, так і ў пераносным – сімвал дабрачыннасці, “истинной веры”), месяц, зоры, планеты, дзень і ноч. Таму ў вершы надзвычай тыповым у гэтым сэнсе “Стихи краесогласные…”:
Солнце на землю не само действует,
Но и луна с ним много изводствует.
Ты, царю , солнце, а луна Мария царица…
Калі ж Сімяон выкарыстоўвае вобраз планет, стыхій і іншых касмічных з’яў нават у іх прамым сэнсе, то і тады яны набываюць алегарычнае адценне:
О яко ж стражуеш, кто ж может сказати?
Вспомнявиш, мусит, сердце ся подати.
Немо створене и то тя рыдает.
Луна и солнце в кровь ся премьнает.
Вси елемента в жалость ся прибрали,
Рвутся от жалю и твердые скалы…
Адухаўленне нежывой прыроды на той момант у С.Полацкага было даволі смелым наватарствам.
Стылю барока адпавядала і паэтычная мова С.Полацкага. У яго шмат эпітэтаў, метафар, параўнанняў. Напрыклад: “оплаканный мир”, “тьма неверия”, “ров отчаяния”, “сынове тма”, “меч еретика”. Характэрнай для яго стылюз’яўляецца і насычанасць, калі і не сказаць больш – перанасычанасць біблейскімі цытатамі і антычнымі рэміністэнцыямі (гэта асабліва ў пастаральных вершах).
Каб выклікаць стрэс у чытача, Полацкі выбірае найбольш моцныя паэтычныя сродкі. Вершы паэта перанасычаны алегорыямі, параўнаннямі, гіпербаламі, метафарамі. Многія яго метафары часцей за ўсё складаюцца з двух назоўнікаў тыпу “расширител веры”, “тма неверия”, “свет веры”, “воды потоп”.
У энцыклапедыях Полацкага наглядаецца і ўжыванне эпітэтаў, якія складаюцца з назоўніка і прыметніка: “воду грехову”, “корабль церковный”, “мрак во греховный”, “раем словесным”, “стран персидских”. Таксама сустракаюцца ў дэкламацыях Полацкага метафары дзеяслоўнага паходжання ў спалучэнні з эпітэтамі, дзе адно слова яшчэ больш узмацняецца значэннем другога: “ясно освещает”, “над камень твердии скалы”, “ревля не рыдати”, “земля стогнет”, “снежная хмура”.
С.Полацкі дбае пра форму сваіх вершаў, выкарыстоўвае гульню слоў, жангліруе тропамі: для яго творчасці характэрны так званыя “барочныя фугі” – разгорнутыя перыяды. У гэтым сэнсе звяртаецца ўвага на вершы-малюнкі Полацкага, так называемыя “контурныя вершы”. Так, контурны верш у выглядзе зоркі уваходзіў у кампазіцыю “Благоприветствования”, які адрасаваўся цару Аляксею Міхайлавічу. Верш уяўляе сабой васьміканечную зорку, кожны з канцоў-праменняў якой змяшчае ў сабе двухрадкоўе:
Светлая звезда иногда явися,
Спаситель егда мирови родися.
Ипостась слова от Отца рожденна
Изволением во плотьобличенна.
Мудрый волови и цари познаша
Моща в ней божию и последоваша
Персидских от стран Христа обретоша
Ему с поклоном дары принесоша.
Паэту цяжка быць арыгінальным, калі ён вымушаны будаваць тропы па ўжо прынятым узорам-матрыцам (узмацняльныя метафары з назоўніка ў назоўным склоне і назоўніка ў родным склоне: “тма неверия”), калі ён мае права мяняць вершаваныя формы, звязаныя стылёвымі ланцугамі правіл: абавязковым парадкам слоў з аднолькавымі канчаткамі, гэта значыць не можа карыстацца унутранай рыфмай. Верш “Лямант на смерць Леонтия Карповича”:
Доступил ли утехи, то подставит мехи
Под зреницы крвавыи, немаш нам утехи.
Як гаварылася вышэй, паэт шырока выкарстоўвае барочныя прыёмы пісьма: уводзіцьантычныя ўстаўкі і дэкарацыі, звяртаецца да зрокава-графічных эфектаў, ускладненых метафар, алегорый, гіпербал. Значны ўплыў на барочную стылістыку Полацкага аказвала руская архітэктура і жывапіс. На заключным жа этапе ўсё большае ўздзеянне на паэтыку Полацкага аказвала фальклорная стыхія, бытавыя сферы народнага жыцця. Гэтае перапляценне разнастайных творчых уплываў і арыентацый своеасабліва адбілася на метрычнай структуры сілабічнага верша С.Полацкага.
На папярэднім этапе ў метрычнай структуры беларускага сілабічнага верша (Ф.Скарына, А.Рымша) вялікае значэнне меў дасілабічны інтанацыйна-сказавы верш, звязаны з уплывам народнага верша. У выніку сілабічныя памеры нярэдка “размываліся”, гублялася іх інтанацыйная выразнасць. Распрацоўка новых літаратурных жанраў (дэкламацыі, віншаванні, элегіі) патрабавала адпаведнай стабілізацыі кананічных форм сілабічнага верша. Вось чаму намаганні паэта скіраваны на гэтым этапе на максімальнае ачышчэнне паэтычнай мовы ад уплыву гутарковай стыхіі і набліжэння яе да рытарычна-дэкламацыйных вымог старажытнага віційства.
З усталяваннем кананічных форм сілабікі звязана такая істотная асаблівасць метрыкі Полацкага, як міжрадковыя пераносы. Як вядома, ужыванне пераносаў у дасілабічных формах недапушчальна – так, інтанацыйна-сказавы член павінен абавязкова супадаць з вершаваным радком, і перанос парушыў бы гэтую абавязковую суадпаведнасць.
Стабілізацыя сілабічных структур у паэзіі Полацкага яскрава выявілася і ў паглыбленні метрычнай функцыі рыфмы. Менавіта ён упершыню ўводзіць у літаратурны ўжытак паняцце “Стихов краесогласных” (1659) як адзнакі метрычнай завершанасці вершаванай мовы ў адрозненні ад неразмежаванай празаічнай стыхіі. Узмацненне метрычнай стабільнасці вершаванага радка ў сілабічным вершы, паяўленне разнастайных пераносаў, страфічных форм непазбежна паглыбляла выяўленча-эўфанічную ролю рыфмоўкі. У адпаведнасці з прасадычнымі асаблівасцямі старабеларускай мовы асноўным відам гукавой сувязі сумежных радкоў у сілабіках Полацкага становіцца мужчынская дакладная рыфма.
Даволі пашыранай формай у ранніх вершах С.Полацкага з’яўляецца і жаночая рыфмоўка (посадися – учися, положися – грешися). Аднак ужо на раннім этапе ў многіх вершах Полацкага сустракаюцца формы рыфмоўкі больш арыгінальныя і перспектыўныя. Напрыклад, няпоўная рыфма (правый – славы), асанансная (человека – владыка), складаная (от бога – премнога) [2, 254].
Разнастайнасць метрычных форм, прынцыпы рыфмоўкі, ужыванне міжрадковых пераносаў сведчылі аб структурнай завершанасці сілабічнай сістэмы Полацкага, які ў сваіх пошуках не механічна пераносіў гатовыя ўзоры ці традыцыі суседніх літаратур, а імкнуўся да творчай самастойнасці і арыгінальнасці.
З метрычнымі асаблівасцямі вершаў Полацкага звязана і яго строфіка. У адрозненне ад дасілабічных форм суцэльнага верша, які грунтаваўся на адзінстве паэтычнай фразы і быў поўнасцю залежным ад сэнсава-сінтаксічнай завершанасці. Сілабічная сістэма вершаскладання ў вершах на польскай мове, змяняецца на сілаба-танічную. У творчасці С.Полацкага назіраецца агульнабарочная тэндэнцыя да ўскладненай формы верша. У яго літаратурнай спадчыне мы можам сустрэцца з вершамі, напісанымі сапфічнай страфой, і з вершамі даволі цікавай для таго часу, незвычайнай рыфмоўкай і незвычайным рытмам ААБВВБ, двухстопны харэй. Прыкладам першых твораў з’яўляецца верш “Песенка аб смерці”, адна з частак “Орла Российского”:
Господствует сие гадательствовати,
Что Орёл в солнце хощет знаменати
Да провещают своими именами
Твоя камены,
Я же, пиющи от дивныя воды,
Стихотворными бывают с природы.
Вели начинати стиховещати…
А вось цікавы прыклад другога:
Хотят дело
Си весело
Совершити,
Должен быти