У зборнік, які носіць назву паэмы, Гусоўскі ўключыў яшчэ адзінаццаць лацінскіх вершаў, напісаных таксама ў Рыме, сярод іх адрасаваны Эразму Цёлку верш «Суцяшэнне», у якім паэт і дарадчык выказваў маральную падтрымку паслу, калі кароль у 1521 г. вызваліў яго ад дыпламатычных абавязкаў, паддаўшыся інтрыгам палітычных праціўнікаў Вітэліуса, што не хацелі, каб Рэч Паспалітая ўдзельнічала ў кааліцыі еўрапейскіх дзяржаў.
Як бы паверыўшы ў сваё літаратурнае прызванне, Гусоўскі напісаў у Кракаве запар яшчэ два лацінскія творы буйных жанраў – гістарычную паэму «Новая слаўная перамога над туркамі ў ліпені месяцы», дзе пафасна выказаў патрыятычныя пачуцці ў сувязі з пераможнаю бітвай пад Церабоўлем у 1524 г., вершаваны пераказ «Жыцця і подзвігаў св. Гіяцынта» (1525), а крыху пазней – некалькі іншых. На жаль, ніводзін з гэтых твораў не прыбавіў новых лаўраў у вянок паэта. Тэмы іх не супадалі з асабістым вопытам аўтара, апора на які дазволіла дабіцца праўдзівасці і унікальнасці першай паэмы. Састарэлы, пакінуты лёсам і хворы паэт не змог падняцца ўжо да такой вышыні, на якую ўзышоў у «Песні пра зубра». Фактычна Гусоўскі застаўся паэтам аднаго твора, але гэта быў твор не толькі яго жыцця, што выяўляў паляўнічы вопыт і дзяржаўнае мысленне паэта-дыпламата, але твор нацыянальнага маштабу, які асэнсоўваў месца радзімы на шляхах гісторыі.
Дзеля паўнаты ўяўлення аб творчай спадчыне М. Гусоўскага дададзім, што ён з’ўяляецца таксама аўтарам элегічнага верша «На ахвяраванне чорнага быка, якое было здзейснена па просьбе нейкага грэка ў Рыме падчас чумы», вершаванага паслання «Да боскага Себасціяна», вершаў канфесіянальнага зместу «Малітва да св. Ганны» і «Чутка, якая нечакана зарадзілася ў царкве св. Лаўрэнція ў Дамасе».
Поўная і арыгінальная назва славутага твора М. Гусоўскага «Carmen de statura veritate ac venatione bisontis» – «Песня пра постаць, дзікі нораў зубра і паляванне на яго»).
Паэма Гусоўскага не стала толькі расказам пра выгляд, нораў зубра і паляванне на яго, яна аказалася творам вялікага мастацтва, панарамнай карцінай жыцця народа і лёсу краіны ў пераломны момант гісторыі, на этапе адолення сярэдневяковай закаснеласці і містыкі.
Да заказной тэмы пра зубра, паляванне і экзотыку паўночных пушчаў паэт падключыў спачатку роздум пра творчасць, пра спосабы адлюстравання жыцця ў мастацтве, пра вартасць прамога і ўскоснага вопыту ў пазнанні з'яў, праўды і выдумкі, пра віды асалод. Маналог вабыў жывое дыханне, і тады паэт вельмі інтымна, асабіста ўвёў у твор тэму радзімы. Зубр стаў запаветным вобразам, які абудзіў памяць радзімы, а радзіма стала крыніцай натхнення. Заказ мецэната перарос у заказ сэрца, абавязак – у натхненне. Пясняр адчуў патрэбу выліць душу ў песні, выказаць тугу па далёкай і мілай Айчыне, па вольным жыцці паляўнічага, уздыхнуць па зухаватай маладосці, паляцець на крылах успамінаў з раскошных пасольскіх пакояў у родныя бары да паляўнічых кастроў, да суровых, мужных і шчырых людзей, да народных павер'яў, да вытокаў, – да ўсяго таго, што зрабіла яго чалавекам, асобай. Мікола Гусоўскі аказаўся настолькі самабытнай індывідуальнасцю, што яму стала цесна ў рамках тэмы і задачы, пастаўленай мецэнатам, хоць і тая задача была яму блізкай. Далікатна агаворваючыся і апраўдваючыся перад чытачом, ён спакусіўся падарыць «вечнаму гораду» свой вобраз радзімы: не дзікага экзатычнага краю, а краю пакутнага і мужнага, вартага большай увагі і лепшай долі.
Зубр пад пяром Гусоўскага стаў вобразам-сімвалам, своеасабліваю эмблемай радзімы паэта – Вялікага княства Літоўскага, яго даўняй магутнасці, адрадзіць якую ўсёю душой прагне аўтар, бо ён верыць, што адраджэнне патрыярхальнай прастаты адносін паміж радавымі грамадзянамі і ўладаром стане каштоўнасцю, якая зможа аздаравіць стан грамадства. Ідэалізуючы звера на казачны манер, паэт прыпісвае яму вышэйшыя маральныя пачуцці і грамадзянскія рысы характару. Цар лясоў становіцца сапраўдным царом. Сілач між звяроў, мудры і чуйны, «кемлівы звер па прыродзе», ён усё бачыць і разумее. Зубрыны гурт ва ўяўленні Гусоўскага – мадэль ідэальнага калектыву, нават грамадства ў цэлым, нейкая багатырская дружына ці казацкая вольніца, што кіруецца прынцыпамі вайсковай дэмакратыі. У гурце – роўнае права на ўладу, натуральная залежнасць слабых ад дужых і строгі абавязак дужых ахоўваць усіх, аддаваць свой вопыт і сілу на агульную карысць і дабро.
Гусоўскі быў патрыётам Беларусі, якая ўваходзіла ў склад Вялікага княства Літоўскага, ён падзяляў патрыятычныя імкненні шляхецкага паспольства, якое хацела большай незалежнасці ад Кароны, марыла вярнуць былую славу радзіме і адрадзіць часы Вітаўта. Аднак Гусоўскі не даводзіць сваіх настрояў да крайнасці сепаратызму, бунту супраць цэнтральнай каралеўскай улады. Мы можам назваць Гусоўскага памяркоўным, стрыманым прыхільнікам ідэі ўзвышэння Вялікага княства Літоўскага, клопат пра гэтае ўзвышэнне ні ў якім разе не павінен шкодзіць саюзу з Польскай Каронай і еўрапейскімі краінамі. Ён прымаў барацьбу шляхты супраць магнатаў, асуджаў сепаратысцкія ўсобніцкія амбіцыі мясцовых князёў і магнатаў, але адначасова быў прыхільнікам моцнай цэнтральнай улады. Гусоўскі хоча бачыць прамую і цесную сувязь паміж каралём і шырокімі нізамі шляхты без пасрэдніцтва магнатаў і мясцовых князёў, якія карысліва выкарыстоўваюць сваё становішча: плятуць інтрыіі, вядуць усобніцкія бойкі з канкурэнтамі, руйнуюць край. Фігурай, у якой Гусоўскі пэўным чынам увасобіў рысы ідэальнага караля і дзяржаўнага дзеяча наогул, стаў Вітаўт.
Адной са скразных грамадзянскіх тэм «Песні пра зубра» з'яўляецца тэма вайны і міру – кампанент твора, дзе засяроджана філасофія гісторыі, погляд паэта на формы грамадска-палітычнага сужыцця паміж народамі, дзяржавамі і ўладарамі. Аўтара засмучае, што універсальным сродкам вырашэння палітычных канфліктаў становіцца вайна, сіла, а не розум і справядлівасць. Ён выразна падзяляе войны на абарончыя і захопніцкія. Зыходзячы з хрысціянска-гуманістычных ідэалаў, ён у прынцыпе супраць усякіх войнаў, супраць людскіх пакут, супраць парушэння хрысціянскіх запаветаў міласэрнасці, братэрства і любові. Але разам з тым Гусоўскі разумее, што войны, навязаныя захопнікамі, трэба весці, супрацьпастаўляючы сіле агрэсіі сілу абароны. Ён засмучаецца, але і ганарыцца тым, што яго радзіме наканавана весці бясконцыя войны з магаметанскай навалай.
Міжусобныя войны – адкрытая праява братазабойства – з'яўляюцца для Гусоўскага таксама прадметам асабліва вострага асуджэння і адмаўлення. Зачыншчыкаў такіх войнаў – князёў і вяльмож – паэт называе людзьмі, пазбаўленымі розуму, і просіць у багародзіцы паслаць іх цёмным душам прасвятленне. Няцяжка заўважыць, што ў вырашэнні гэтай тэмы Гусоўскі выступае прадаўжальнікам вялікай традыцыі, якая складае ідэйны стрыжань старажытнарускіх і беларуска-літоўскіх летапісаў (палітычныя аповесці), а таксама такіх розных па жанры твораў, як славутая ўсходнеславянская паэма «Слова пра паход Ігаравы» і арыгінальны твор мясцовай агіяграфіі «Сказанне пра Барыса і Глеба».
«Песня пра зубра» захавала стылявы каларыт вуснага расказа-гутаркі. У стылі яе шмат ёсць ад гутарковай жывасці казак, былін і дружынных прамоў з іх шчырай прастатою і непасрэднасцю. Можна лічыць гэтую размоўнасць адгалоскам сярэдневяковай літаратуры, дзе творы звычайна разлічваліся на вуснае чытанне і калектыўнае праслухоўванне, хаця ў цэлым паэма як малюнак жыцця, арыентаваны на рэчаіснасць, належыць да новай эпохі – Адраджэння. Сказавая форма патрабуе ад аўтара ўводзіць, акрамя аб'ектывізаваных характараў і малюнкаў жыцця, прынамсі два суб'ектыўныя вобразы: апавядальніка і ўяўнага слухача. У нашым выпадку апавядальнік і слухач – прадстаўнікі розных культур і мастацкіх традыцый. Каб зразумець адзін аднаго, ім трзба дамовіцца, прыняць нейкія агульныя прынцыпы зносін. Гусоўскі прапануе пакласці ў аснову паэтычных зносін праўду і сэнсоўнасць – прынцып рэалістычны, рэнесансавы.
«Песня пра зубра» аказала пэўны ўплыў на літаратуру свайго часу, асабліва лацінамоўную. З цікавасцю успрымаецца дадзены твор і зараз, пасля свайго «другога нараджэння», калі дзякуючы намаганням спачатку польскіх, затым рускіх і ўрэшце айчынных вучоных і перакладчыкаў яна зноў увайшла ў запатрабаваны чытацкай аудыторыяй фонд прыгожага пісьменства.
5. Ян Вісліцкі
літаратура кніга скарына гусоўскі
Біяграфічныя звесткі пра Яна Вісліцкага вельмі скупыя: нарадзіўся каля 1485 (90) года, памёр у 1520. Паходзіў з нязнатнай сям'і, відаць, з Беларусі, З нейкага селішча над рачулкай Вісліцай, адсюль – Вісліцкі. Скончыў у 1506 годзе Ягелонскі універсітэт у Кракаве са ступенню бакалаўра, у ім жа ў 1510–1512 гадах і працаваў магістрам (у рэктарскіх актах пазначаны як «русін»). Акрамя паэмы «Пруская вайна» (1516) вядомыя яго «Ода да караля Зігізмунда», «Элегія да Багародзіцы дзевы Марыі», «Эпіграма на зайздросніка». Але галоўным творам жыцця Яна Вісліцкага стала паэма «Пруская вайна», у цэнтры якой расповед пра бітву пад Грунвальдам, гераізм і мужнасць славянскіх народаў, якія аб’ядналіся ў барацьбе з крыжакамі.