Як ужо адзначалася, паралітаратура, асабліва сучасная, з’яўляецца дзецішчам рынку і індустрыі духоўнага спажывання. Гэты момант накладвае велізарны адбітак на аўтарскі пачатак, які ў большасці творах практычна выпусташаны.
Масавая літаратура з яе клішыраванасцю і «безаўтарствам» вызывае да сябе негатыўныя адносіны ў большасці прадстаўнікоў мастацкі адукаваных слаёў грамадства, у тым ліку і саміх літаратараў. Разам з тым прадпрымаюцца спробы разглядаць яе як з’яву культуры, што валодае не толькі станоўчымі рысамі, але і стаіць вышэй т. зв. «строгай» альбо «высокай» літаратуры. У якасці прыкладу В. Халізеў, пераважна ад інфармацыі якога, як было ўжо сказана вышэй, мы адштурхоўваемся пры разглядзе дадзенага кола пытанняў, прыводзіць працу амерыканскага вучонага Дж. Кавэлці «Прыгоды, загадкі і рамантыка: апавяданні аб мастацтве і культуры мас» (Cawelti J.G. Adventure, mystery and romance: Formula stories as art and popular culture.— Chikago, 1976), першы раздзел якой, дарэчы, перакладзены на рускую мову. У ёй аспрэчваецца звыклае ўяўленне аб тым, што масавая літаратура складае ніжэйшую і сапсаваную форму чагосьці лепшага, і сцвярджаецца, што яна мае не толькі поўнае права на існаванне, але і валодае перавагамі перад прызнанымі шэдэўрамі. Масавая літаратура тут характарызуецца як «формульная»; пры гэтым яна імкнецца да стэрэатыпаў, якія, аднак, увасабляюць глыбокі сэнс: масавая літаратура выражае «эскапісцкія перажыванні» чалавека, выконваючы запатрабаванні большасці амерыканцаў і заходнееўрапейцаў ва ўцёках ад жыцця з яго аднастайнасцю, сумам, паўсядзённым раздражненнем і замене ўсяго гэтага нейкім упарадкаванным быццём, што прысутнічае ў творах мастацтва.
Узвышаючы масавую літаратуру, Кавэлці падкрэслівае, што яе аснову, грунт складаюць устойлівыя, «базавыя мадэлі» свядомасці, якія характарызуюць усіх людзей. За структурамі «формульных твораў» — «першапачатковыя інтэнцыі», зразумелыя і прыцягальныя для пераважнай большасці насельніцтва. Адзначыўшы гэта, амерыканскі вучоны сцвярджае думку наконт абмежаванасці і вузкасці высокай літаратуры, «нязначнай колькасці шэдэўраў», якія прызначаны толькі для элітнай чытацкай аўдыторыі.
Як піша В. Халізеў, «Кавэлці <...> радыкальна пераглядае здаўна ўкаранёнае ацэначнае супрацьпастаўленне літаратурнага «верху» і «нізу». Яго смелая навацыя ўяўляецца далёка не бясспрэчнай, хоць бы па аднаму таму, што «формульнасць» з’яўляецца ўласцівасцю не толькі сучаснай масавай літаратуры, але і важнейшай рысай усяго мастацтва мінулых стагоддзяў. Разам з тым праца аб «формульнай літаратуры» будзіць думку. Яна прымушае крытычна аднесціся да традыцыйнай антытэзы (літаратура «вяршынная» і літаратура «масавая»), стымулюе высвятленне каштоўнаснай неаднароднасці ўсяго таго ў літаратуры, што не з’яўляецца шэдаўрамі класікі. У гэтай сувязі, на наш погляд, перспектыўным з’яўляецца размежаванне масавай літаратуры ў вузкім сэнсе (як літаратурнага нізу) і белетрыстыкі як сярэдзіннай галіны».
1.3 Белетрыстыка
Слова «белетрыстыка» (ад фр. belles lettres — прыгожая, вытанчаная, зграбная славеснасць) выкарыстоўваецца ў розных значэннях: у шырокім сэнсе — мастацкая літаратура (зараз ужыванне дадзенага слова ў такім значэнні ўстарэла); у больш вузкім — апавядальная проза. Белетрыстыка разглядаецца таксама як частка масавай літаратуры, а то і зусім атаясамліваецца з ёю.
Нас жа, згодна з выказаным крыху вышэй меркаваннем В. Халізева, цікавіць іншае значэнне слова: белетрыстыка — гэта літаратура «другога» раду, няўзорная, некласічная, аднак тая частка мастацкай славеснасці, якая мае бясспрэчныя вартасці і прынцыпова адрозніваецца ад літаратурнага «нізу» («чытаніны»), г. зн. сярэдзінная прастора літаратуры.
«Белетрыстыка неаднародная. У яе сферы ў першую чаргу з’яўляецца важным кола твораў, якія не валодаюць мастацкай маштабнасцю і ярка выражанай арыгінальнасцю, але абмяркоўваюць праблемы сваёй краіны і эпохі, што адпавядаюць духоўным і інтэлектуальным запатрабаванням сучаснікаў, а іншы раз і нашчадкаў».
Белетрыстыка, якая адгукваецца (альбо імкнецца адгуквацца) на літаратурныя і грамадскія павевы свайго часу, не з’яўляецца адзінай плынню. У адных выпадках яна ўбірае ў сябе нешта арыгінальнае і новае (больш у сферы ідэйна-тэматычнай, чым уласна мастацкай), у другіх — аказваецца падражальнай і эпігонскай.
Эпігонства (ад ст.-гр. epigonoi — тое, што нарадзілася пазней) — гэта нятворчае перайманне традыцыйных узораў, назойлівае паўтарэнне і вар’іраванне добра вядомых літаратурных тэм, сюжэтаў, матываў. Эпігонства не мае нічога агульнага з пераемнасцю і апорай пісьменніка на традыцыйныя мастацкія формы. Наогул жа для мастацкай творчасці аптымальнай з’яўляецца ўстаноўка на пераемнасць без падражальнасці.
Сур’ёзная белетрыстыка стараецца адыйсці ад эпігонства. Лепшыя з пісьменнікаў-белетрыстаў выконваюць у складзе літаратурнага працэсу даволі важную і адказную ролю, таму што з’яўляюцца своеасаблівымі рэзанатарамі для буйных майстроў слова, а часам і падказчыкамі тэм, матываў, вобразаў.
У шэрагу выпадкаў белетрыстыка ў выніку валявых актаў кіраўнікоў дзяржаў і чыноўнікаў ад літаратуры ўзводзіцца на пэўны час у ранг класікі. У якасці прыкладу можна прывесці раманы «Як гартавалася сталь» М. Астроўскага, «Разгром» і «Маладую гвардыю» А. Фадзеева. Як лічыць В. Халізеў, такія творы «правамоцна называць кананізаванай белетрыстыкай».
Побач з белетрыстычнымі творамі, якія абмяркоўваюць злабадзённыя праблемы свайго часу, існуе такое адгалінаванне белетрыстыкі, творы якога напісаны з свядомай устаноўкай на займальнае і, як правіла, лёгкае чытанне. Дадзенае адгалінаванне белетрыстыкі, што «імкнецца да «фомульнасці» і авантурнасці, адрозніваецца ад безаблічнай масавай прадукцыі. У ёй нязменна прысутнічае аўтарская індывідуальнасць».
Такая разнавіднасць белетрыстыкі таксама мае права на існаванне. Нельга прымяншаць яе значнасць, асабліва для юнацтва. Разам з тым непажадана поўнасцю сканцэнтроўвацца на дадзенай разнавіднасці літаратуры ва ўрон знаёмсту з сапраўднымі шэдэўрамі прыгожага пісьменства.
Белетрыстыка як «сярэдзінная» сфера літаратурнай творчасці (і ў яе сур’ёзна-праблемным, і ў забаўляльным адгалінаваннях) даволі цесна судакранаецца як з «верхам», так і з «нізам» літаратуры. У найбольшай ступені гэта адносіцца да такіх літаратурных відаў і жанраў, як гістарычны, навукова-фантастычны, прыгодніцкі і авантурны раманы, а таксама раман-дэтэктыў.
1.4 Ваганні і змены ў складзе каштоўнасна-функцыянальных слаёў літаратуры. Фактары літаратурнага поспеху
У асноўным рэпутацыі пісьменнікаў і іх твораў пазначаны пэўнай стабільнасцю (вядома, калі ў гэты працэс акрамя ўласна чытацкай публікі не ўмешваюцца нейкія іншыя, знешнія, калі так можна сказаць, сілы, як, напрыклад, дзяржава з яе моцным ідэалагічным апаратам, што мела месца ў СССР практычна на працягу ўсёй гісторыі існавання гэтай краіны).
Разам з тым у гісторыі функцыянавання прыгожага пісьменства сустракаліся выпадкі, калі малавядомыя для пэўнага часу аўтары ў нейкі іншы момант набывалі папулярнасць і нават станавіліся класікамі. Найбольш яскравы прыклад такіх вось метамарфоз – гэта творчасць Шэкспіра, якая аж да сярэдзіны ХVІІІ ст. не прыцягвала да сябе асаблівай увагі, а затым паступова стала набываць вядомасць у Еўропе і свеце. Такі ж прыкладана лёс, але ў дачыненні толькі да рускай і, нават можна сказаць, да ўсёй усходнеславянскай культуры, напаткаў таксама творчасць Ф. Цютчава, выдатныя лірычныя творы якога пры жыцці паэта былі малавядомымі, а ў ХХ ст. набылі вялікую папулярнасць.
Маюць месца таксама і выпадкі адваротнага характару. Дзеля пацвярджэння сказанага можна нагадаць лёс творчасці аднаго з вядомых рускіх паэтаў ХІХ ст. С. Надсана, які пры жыцці карыстаўся надзвычайным поспехам, а потым неяк раптоўна знік з літаратурнага небасхілу і практычна забыўся.
«Перапады» цікавасці чытацкай публікі да пісьменнікаў і іх твораў не з’яўляюцца, — лічыць В. Халізеў, — выпадковай справай. Існуюць фактары літаратурнага поспеху. Яны досыць разнародныя».
Па-першае, адбываюцца змены (у залежнасці ад атмасферы грамадскага жыцця эпохі) у чытацкіх чаканнях, у выніку якіх увагу на сябе звяртаюць творы то адной, то зусім іншай змястоўнай і ўласна мастацкай арыентацыі. Так, напрыклад, калі яшчэ ў ХІХ ст. чытацкую ўвагу найбольш прыцягвалі творы, так бы мовіць, спакойныя і жыццесцвярджальныя ў сваёй аснове, то ў сярэдзіне і другой палове ХХ ст. істотна павысіліся рэпутацыі тых пісьменнікаў, творы якіх адлюстроўваюць быццё як дысгарманічнае, прасякнутае скепсісам, а то і поўным трагізмам. Адпаведнасць настрою думак аўтараў (калі б яны ні жылі) духу часу ўспрымання літаратуры — гэта, бадай, ці не галоўны фактар, які прыцягвае чытача да твораў, робіць іх вядомымі і папулярнымі.
Па-другое, «у кожную літаратурную эпоху мае месца рэзкае разыходжанне густаў і поглядаў старэйшага і малодшага пакаленняў, пры якім другое адштурхоўваецца ад першага: літаратурныя «куміры» старэйшых развенчваюцца малодшымі, адбываецца перагляд рэпутацый пісьменнікаў і іх твораў; учарашнім «лідэрам» супрацьпастаўляюцца сённяшнія, новыя, сапраўды сучасныя». Усё гэта разглядаецца як гарантыя ад застою ў літаратурным жыцці, як абавязковая ўмова яго далейшага руху.
Пры гэтым поспеху ў сучаснікаў у немалой ступені садзейнічае тое, як моцна і эфектна заявіў аб сабе таленавіты аўтар, як ён данёс да чытача ўласную арыгінальнасць і навізну. Немалое значэнне маюць і моманты заахвочвання пісьменнікаў афіцыйнымі ўладамі, уплывовымі грамадскімі коламі, сродкамі масавай інфармацыі. Пэўную ролю адыгрывае таксама імпульс самасцвярджэння тых аўтараў, якія хоць і не валодаюць моцным талентам, аднак настойліва дабіваюцца вядомасці, публікацый, прызнання крытыкаў.