У лёсе дзейных асоб шмат таямнічага, загадкавага (напрыклад, таямніца нараджэння Міколы і Юрыя). Фактычна «Белыя ружы» паглыбляюць праблематыку рамана «Сцежкі-дарожкі», але ў адметнай форме. Вялікая роля тут належыць сімволіка-алегарычным вобразам, шматзначным паэтычным дэталям, фальклорным паданням і легендам. Так, белыя ружы — гэта сімвал агульналюдскога шчасця, балотныя здані («стварэнні чорнай ночы») — увасабленне перашкодаў і спакусаў, што звабліваюць слабых духам.
Легенда пра забойства братам роднай сястры ўспрымаецца як вобразна-паэтычны аналаг тагачаснай рэчаіснасці, дзе мае месца бяссэнснае братазабойства і самазнішчэнне. У размове дзейных асоб часта прыгадваюцца ваўкі. I гэтая дэталь мае іншасказальны сэнс — як адзнака ператварэння людзей у жорсткіх, бязлітасных драпежнікаў. У тэксце п'есы мы знаходзім багата літаратурных рэмінісцэнцый.
Ахвотна выкарыстоўваюцца вобразы і матывы, узятыя з твораў М. Гарэцкага — з абразка «Чырвоныя ружы» (матыў адплаты панам-крыўдзіцелям), з аповесці «Дзве душы» (падмена сялянскага сына на панскага), з драматычнай аповесці «Антон» (дзяўчына Наста губіць уласнае дзіця і сябе). Ёсць тут відочнае перагукванне і з аўтарам «Раскіданага гнязда» (трагічнае каханне сялянскай дзяўчыны да паніча). Высокі ўзровень мастацкай дасканаласці п'есы абумоўлены тым, што аўтарская пазіцыя раскрываецца не дэкларатыўна, а праз характары дзейных асоб, іх учынкі, праз эвалюцыю поглядаў і паводзін.
«Драматычная аповесць у чатырох актах» «Сымон Карызна» (1935), напісаная на аснове «Вязьма», не ўзбагацілася ў параўнанні з першакрыніцай новымі ідэямі ці сюжэтна-вобразнымі адкрыццямі, хоць яна і не ўяўляе цалкам механічную пераробку рамана. Дзеянне ў аповесці часта рухаецца не ў глыбіню, а ўшырыню. Яна фрагментарная, мазаічная. Тое, што пісьменнік ішоў шляхам перапрацоўкі апублікаваных ужо твораў, — з'ява невыпадковая: гэта — сведчанне боязі брацца за распрацоўку неасвоеных пластоў рэчаіснасці, новых тэм, якія не атрымалі блаславення афіцыйных інстанцый.
У 1936 г. была надрукавана п'еса «Ная» — дынамічны, вострасюжэтны твор, прысвечаны новай для беларускай літаратуры тэме жыцця цыганоў. Але п'еса не стала значным мастацкім набыткам Зарэцкага-драматурга. Ёй шкодзіць неўласцівая творчай манеры пісьменніка тэндэнцыйнасць.
У творы шмат зададзенасці, хоць пафас абароны цыганоў, якія стагоддзямі пакутавалі ад сацыяльнай несправядлівасці і нацыянальнага прыгнёту, цалкам прымальны. Ды толькі трэба мець па ўвазе, што ва ўмовах 30-х гадоў «палепшанне жыцця» на практыцы вылівалася ў такія ж пачварныя формы, што і масавая калектывізацыя сялянства: цыганскае насельніцтва павінна было перайсці на аседлы лад жыцця. А гэта непазбежна прыводзіла да разбурэння іх спрадвечнага ўкладу, непаўторнай, самастойнай культуры.
Лёс гістарычнай драмы «Рагнеда», якую М. Зарэцкі пачаў пісаць у канцы 1920-х гг., невядомы.
М. Зарэцкі сцвердзіў сябе як моцны нарысіст, а таксама тэатральны крытык. Прычым, апошняе трэба разумець даволі шырока, бо ў артыкулах-выступленнях М. Зарэцкага яскрава прасвечваліся пытанні агульнанацыянальнага характару і маштабу. Тут пісьменнік выступаў у якасці абаронцы нацыянальнай беларускай ідэі.
Нарыс «Падарожжа на Новую Зямлю» — гэта рашучая падтрымка плана тагачаснага наркома земляробства З.X.Прышчэпава па развіцці на асушаных Мар'інскіх балотах індывідуальных фермерскіх гаспадарак, што разглядалася іх аўтарам як адна з найболей эфектыўных форм вырашэння зямельнай праблемы на Беларусі. Распрацоўка вялікага забалочанага масіву павінна была даць значны эканамічны эфект — запаволіць эміграцыйны працэс на Беларусі, затрымаць працаздольных людзей, «дзесяткі тысяч сем'яў», якія ўцякалі ад беззямелля ў пошуках лепшай долі. Эканамічны аспект праблемы не мае, аднак, у нарысе самамэтнага значэння, ён увязаны з пытаннямі сацыяльнага і маральна-этычнага зместу. I ў гэтым — каштоўнасць «Падарожжа...» як мастацкага твора. Логіка апавядання падводзіць да думкі, паводле якой эканамічныя змены без зрухаў у псіхалогіі, у свядомасці селяніна немагчымыя. Неабходна перш за ўсё абуджэнне духоўных сіл народа. Селянін павінен адчуць сябе гаспадаром на ўласнай зямлі. Гэтая выснова якраз і складае сутнасць ідэйна-філасофскай канцэпцыі М. Зарэцкага як аўтара нарыса.
У гэтым творы М. Зарэцкім была закранута яшчэ адна вельмі важная праблема. Як вынікае са зместу нарыса, «кіруючая верхавіна» працоўнага калектыву меліяратараў не рабіла спроб паўплываць на выхаванне нацыянальнай і грамадзянскай свядомасці. Па-ранейшаму пераважала утылітарная, прагматычная мараль, спажывецкае стаўленне да жыцця. Асабліва моцна абурала пісьменніка абыякавае стаўленне рабочых і мясцовага жыхарства да культуры, да нацыянальных традыцый. Тыя ж вясковыя дзяўчаты на спеўках нязменна аддавалі перавагу безгустоўным гарадскім рамансам («Нічаво мне ў міры не нада...») перад народнымі ці класічнымі мелодыямі.
Пагарда да родных каранёў, да нацыянальных вытокаў і спарадзіла пісьменніцкае выказванне, якое пазней у шматлікіх выступленнях кваліфікавалася як нацыяналістычны выпад, як праява варожасці да братняга рускага народа. «Мне стала сумна-сумна. Я падумаў: дакуль мы будзем жыць гэтым пазаддзем чужой культуры, якое з тупым салдацкім самадавольствам «преподносят» нам нашы суседзі і якое мы прымалі як чыстае збожжа? Дакуль мы будзем збіраць з чужога стала ўбогія брудныя аб'едкі, аддаючы сваё дабро на агульную пагарду і зругу?» Як бачым, не пра ігнараванне духоўных здабыткаў братняга народа ішла ў нарысе размова, а пра павагу да ўласнай культуры і небходнасць барацьбы з праявамі нацыянальнага нігілізму. М. Зарэцкі тут фактычна канкрэтызаваў свае погляды, выкладзеныя падчас дыскусіі аб шляхах развіцця беларускага тэатра ў артыкуле «Два экзамены (Да пытання аб тэатральнай крытыцы)». Сюды ж трэба далучыць і пазнейшы артыкул «Чым пагражае нам Белдзяржкіно (Да крытыкі тэматычнага плана)».
Выступленні М. Зарэцкага на старонках друку, нягледзячы на асобныя спрэчныя моманты і палемічныя перабольшванні, мелі вялікае грамадскае значэнне.
Пісьменнік рашуча пратэставаў супраць размывання асноў нацыянальнай культуры беларускага народа, калі пад выглядам збліжэння культур ігнаруецца яе самабытнасць, закрэсліваюцца лепшыя традыцыі, не прымаецца ў разлік яе сувязь з народнай глебай, з духоўным жыццём беларуса. Асабліва звярталася ўвага на беднасць нацыянальнага рэпертуару ў драматычных тэатрах, на нешматлікасць беларускіх фільмаў.
М. Зарэцкі асудзіў заганную практыку механічнай пераробкі папулярных рэвалюцыйных п'ес накшталт «Браняпоезд 14-69» Ус. Іванава.
У перакладзе назва горада Томск была адвольна заменена на блізкае па гучанні Мінск. Лічылася, што з дапамогаю такіх паправак можна задаволіць патрэбу ў адлюстраванні актуальнай нацыянальнай тэматыкі ў Беларускім тэатры.
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Мушынскі М.І. Міхась Зарэцкі // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. - Мн., 1999. С. 504-549.
2. Чыгрын І.П. Зарэцкі Міхась // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік: У 6 т. Т. 2. Мн., 1993. С. 502-503.
3. Майсеенка А. Творчасць Міхася Зарэцкага: Станаўленне таленту / Майсеенка А. - Мн., 1978.
4. Мушынскі М.І. Нескароны талент: Праўдзівая гісторыя жыцця і творчасці Міхася Зарэцкага. Мн., 1991.
5. Зарэцкі М. Зборнiк твораў: У 4 т./ Зарэцкі М. - Мн., 1989-1992. Т. 1-4.