1.3 Дзяржава
Не менш важна азначэнне «дзяржавы», якое аўтар кнігі запазычвае ў М. Вебера і трохі відазмяняе, каб яно больш адпавядала сучаснасці: «Дзяржава - гэта інстытут або шэраг інстытутаў, асноўная задача якіх (незалежна ад усіх іншых задач) - ахова парадку. Дзяржава існуе тамака, дзе з стыхіі сацыяльнай жыцця вылучыліся спецыялізаваныя органы аховы парадку, такія, як паліцыя і суд. Яны і ёсць дзяржава» [5]. У сваім даследаванні Э. Гэллнер не раз звяртаецца да вызначэння дзяржавы, дадзенаму М. Вэберам. «Разважаньні над пытаннем, што ёсць дзяржава, можна пачаць са знакамітага вызначэння Макса Вебера: “Дзяржава - гэта такая арганізацыя ўнутры грамадства, якая валодае манаполіяй на законнае гвалт.” [4]Якая складаецца ў ім ідэя: простая і прыцягальная: у добра арганізаваных грамадствах, у якіх большасць з нас жыве ці імкнецца жыць, прыватны ці групавы гвалт лічыцца беззаконнем. Сам па сабе канфлікт не беззаконьне, але яго рашэнне пры дапамозе прыватнага ці групавога гвалту не дапускаецца. Гвалт можа прымяняцца толькі цэнтральнай палітычнай уладай і тымі, каму яна дае такое права. З розных мер падтрымання парадку крайняя мера - сіла - можа прымяняцца толькі адной адмыслова створанай, выразна пазначанай, арганізацыяй ўнутры грамадства. Гэтая арганізацыя ці сукупнасць арганізацый і ёсць дзяржава. Зыходзячы з разумення «дзяржавы» Вэберам, Э. Гэллнер ў тлумачэньні тэорыі нацыяналізму дапрацоўвае і асэнсоўвае значэнне «дзяржавы» у звязцы з нацыяй.
Па тэорыі Э. Геллнера, нацыяналізм стаіць на тым, што нацыя і дзяржава прызначаны адзін для аднаго; што адно без іншага няпоўна; што іх неадпаведнасць абарочваецца трагедыяй: “Фактычна нацыі, як і дзяржавы, - усяго толькі выпадковасць, а не ўсеагульная неабходнасць. Ні нацыі, ні дзяржавы не існуюць ва ўсе часы і пры любых умовах. Больш таго, нацыі і дзяржавы - выпадковасць не адной і той жа ўласцівасці. Нацыяналізм стаіць на тым, што яны прызначаны адзін для аднаго; што адно без іншага няпоўна; што іх неадпаведнасць абарочваецца трагедыяй. Але перш чым яны сталі прызначанымі адзін для аднаго, яны павінны былі паўстаць, і іх ўзнікненне было незалежным і выпадковым. Дзяржава, безумоўна, паўстала без дапамогі нацыі. Некаторыя нацыі, безумоўна, склаліся без спрыяння сваей дзяржавы.
Больш спрэчным аўтару здаецца пытанне: мяркуе “Ці нарматыўная ідэя нацыі ў яе сучасным сэнсе - апрыёрнае існаванне дзяржавы?”.
Што ж у такім выпадку ўяўляе сабой універсальная і нарматыўная ідэя нацыі? Размовы пра два прыблізных, папярэдніх азначэння дапаможа дабрацца да сутнасці гэтага паняцця.
“1. Два чалавекі належаць да адной нацыі толькі толькі ў тым выпадку, калі іх аб'ядноўвае адна культура, якая ў сваю чаргу разумеецца як сістэма ідэй, умоўных знакаў, сувязяў, спосабаў паводзін і зносін.
2. Два чалавекі належаць да адной нацыі толькі толькі ў тым выпадку, калі яны прызнаюць прыналежнасць адзін аднаго да гэтай нацыі. Іншымі словамі, нацыі робіць чалавек, нацыі - гэта прадукт чалавечых перакананняў, прыхільнасцяў і схільнасцяў.
«Кожнае з гэтых папярэдніх азначэнняў» - піша Гэллнер - «і па прынцыпе культурнай супольнасці, і па прынцыпе добраахвотнасьці - па-свойму каштоўна. Кожнае з іх вылучае элемент, які сапраўды важны для разумення нацыяналізму ». [5]
2. Генезіс і прырода нацыяналізму па Э. Гэллнеру
Высвятліўшы важныя паняцці, мне б хацелася непасрэдна перайсці да выкладу канцэпцыі Э. Геллнера пра генезіс і прыроду нацыяналізму. Сучасны нацыяналізм узнік на зломе старых традыцыйных структур, з пачаткам індустрыялізацыі. Менавіта яна, на думку даследчыка, кардынальна змяніла і культуру, і грамадства, яго структуру, спосабы і напрамкі сацыяльнай мабільнасці. Доказам служыць той факт, што небывалы напал нацыяналізму паўстаў менавіта ў дзевятнаццатым і дваццатым стагоддзях. Ён з'яўляецца адлюстраваннем і следствам індустрыялізму - спосабу вытворчасці, які ўзнік і пашырышся менавіта ў гэты перыяд. Некаторымі дасьледчыкамі індустрыяналізм вызначаецца як “спосаб развіцця, пры якім галоўнымі крыніцамі прадукцыйнасці з'яўляецца колькасны рост фактараў вытворчасці (працы, капіталу і прыродных рэсурсаў) разам з выкарыстаннем новых крыніц энергіі. У процівагу яму инфармацыянізм ўяўляе сабой спосаб развіцця, у якім галоўным крыніцай прадукцыйнасці з'яўляецца «якасная здольнасць аптымізаваць спалучэнне і выкарыстанне фактараў вытворчасці на аснове веды і інфармацыі»” . [6] Сучасная індустрыяльная культура стаіць на школьнай адукацыі, на пісьмовай інфармацыі. Для сацыяльнага прасоўвання вельмі важны мова школы, а не мова маці. Як лічыць Геллнер, у аснове сучаснага нацыяналізму - праблема мовы. Таямніца гэтай праблемы, перш за ўсё - у вялізнай ролі інфармацыі, мовы, усяго семіятычны шэрагу сучаснай нацыянальнай культуры для сацыяльнага становішча чалавека ў грамадстве. Калі людзі ў краінах, дзе пачалася індустрыялізацыя, перайшлі ад прамой маніпуляцыі з прадметамі, ад прамых кантактаў з прыродай да маніпуляцый, апасродкаваныя праз мову, праз інфармацыю, іншых людзей, тады пісьменнасць, якая цалкам не цікавіла сярэднявечнага селяніна, набывае першараднае значэнне. Паступова губляла значэнне прыналежнасць чалавека да нейкай пэўнай групы старой сацыяльнай структуры - рэлігійнай, саслоўнай. І ўсё большую ролю ў яго лёсе пачынае адыграваць прыналежнасць да той ці іншай моўнай групы, яго адукацыя, яго выхаванне, якія дазваляюць яму арыентавацца ў свеце інфармацыі сучасных прафесій і афіцыйнага жыцця грамадства. Рознасць нацыянальных культур, на думку аўтара, стала адчувацца так востра менавіта таму, што яна ў шматнацыянальных дзяржавах давала відавочныя перавагі выбрацца з беднаты, набыць становішча ў грамадстве людзям той нацыянальнасці, чыя мова - мова адміністрацыі, школы, палітыкі. Нацыяналізм высунуў новы прынцып - дзяржаўныя межы павінны супадаць з межамі культурнага арэалу, мовы - з межамі пражывання нацыі. Пры дапамозе розных спалучэнняў асноўных фактараў, якія ўплываюць на фарміраванне сучаснага грамадства, Э. Геллнер вылучае карысную тыпалогію нацыяналізму. Гэта фактары - улады і даступнасці адукацыі або жыццяздольнай сучаснай культуры. Грамадства, дзе адны валодаюць уладай, іншыя - не, а даступнасць адукацыі не прадвызначаная загадзя, аўтар дзеліць па магчымасцях: 1) адукацыя даступная толькі тым, хто ва ўладзе, 2) адукацыя даступная ўсім, 3) адукацыя не даступна тым, хто ва ўладзе , 4) ні тым, ні іншым адукацыя не даступна. «Кожная з названых чатырох магчымасцяў (усім ім адпавядаюць па два альтэрнатыўных стану) суадносяцца з рэальнай гістарычнай сітуацыяй.
Калі група людзей, якая валодае ўладай, прыблізна адпавядае тым, у каго ёсць магчымасць атрымаць такую адукацыю, якая падрыхтуе іх да новага жыцця,назіраецца нешта, адпаведнае ў цэлым ранняму перыяду індустрыялізацыі. Пазбаўленыяўладыновыямігранты, толькіштоадарваныяадзямлі, палітычнаікультурнабяспраўныя, аказваюццабездапаможнымі, сутыкнуўшысятварамдатваразабставінамі, занадтацяжкіміінедасягальнымі дляіхразумення. “Яныіскладаюцьтойсамыкласічныпралетарыятнаранняйстадыііндустрыялізацыі, апісаныМарксаміЭнгельсам (іабсалютнапамылковаадносяццаіміданаступныхстадыяхразвіццяіндустрыяльнагатаварыства)”. [7]Другоеспалучэнне, насупраць, адносіццадапознягаіндустрыяльнагаграмадства, калізначнаеняроўнасцьуразмеркаванніўладызастаецца, аадрозненняўуадукацыііўладзежыццястановіццаістотнаменш. Сістэма расслаення тут досыць вольная і цэласная, не палярызаванае і не змяшчае якасна розных пластоў. Змешванне розных стыляў жыцця, памяншэнне сацыяльнай дыстанцыі, даступнасць новых ведаў ва ўсякім разе не маючая сур'ёзных перашкод, для тых імкнецца да іх.
Трэцяя, прычым ўяўная парадаксальная, сітуацыя, калі тыя, хто валодае ўладай, сутыкнуўшыся з неабходнасцю набываць новыя навыкі, аказваюцца ў пройгрышы, сустракаецца на самой справе і ўяўляе сабой зусім не незвычайную гістарычную канструкцыю. Прасякнуты ваяўнічым духам кіруючы пласт традыцыйнага аграрнага грамадства прызнае ў першую чаргу такія вартасці, як здольнасць здяйсьняць неапраўданыя жорсткасці, уладалюбства, валоданне зямлёй, бяздзейнасць, марнатраўнасць, і пагарджае уменнем планаваць і гандляваць, любоўю да парадку, беражлівасцю, працавітасцю. Як следства, згаданыя якасці аказваюцца тыповымі толькі для больш ці менш пагарджаных гарадскіх, занятых гандлем, жадаючых вучыцца груп насельніцтва, да якіх кіраўнікі часам ставяцца памяркоўна, але, як правіла, увесь час пераследуюць. Тым не менш пры традыцыйным укладзе становішча застаецца досыць стабільным. Могуць мяняцца дзеючыя асобы, структура застаецца нязменнай. Працавітым назапашвальнікам не ўдаецца замяніць клас гультаёў, якія ўмеюць толькі расходаваць, так як апошнія пастаянна абіраюць іх, а часам і знішчаюць іх фізічна.Аднак з надыходам індустрыяльнага парадку ў форме распаўсюджвання рынкавых адносін і ўзнікненнем ваенных і вытворчых тэхналогій, пачаткам каланіяльных заваёў, былая стабільнасць губляецца назаўсёды.
Уменне лічыць становіцца больш каштоўным, чым ўменне валодаць шпагай. Па-майстэрску валоданне шпагай цяпер мала што дае. Вядома, старыя кіраўнікі, пачуўшы вецер перамен, могуць паспрабаваць змяніць свае звычкі. Менавіта так яны і паступілі ў Прусіі і Японіі. Але псіхалагічна ім зусім не лёгка зрабіць гэта хутка (а часам і проста вырашыцца на гэта). У выніку перавагі аказваюцца ў тых, кім кіруюць (ці, ва ўсякім выпадку, у некаторых з іх), калі гаворка ідзе аб атрыманні адукацыі і набыцці неабходных навыкаў.
І нарэшце, існуе чацвёрты сцэнар: ні тыя, хто кіруе, ні тыя, кім кіруюць, не маюць магчымасці атрымаць адпаведныя навыкі. Гэта звычайная сітуацыя для любога адсталага аграрнага грамадства, не які паддаецца ўплыву індустрыяльнага свету, калі і кіраўнікі, і кіраваныя аддаюцца мноства разнастайных заганаў, такіх, як забабоны, алкагалізм (або любыя іх варыянты, аддаюць перавагу ў розных месцах), і калі ні тыя, ні іншыя не хочуць і не могуць пайсці па новым шляху.