“Спалучаючы няроўнасць ў дачыненні да ўлады з разнастайнымі магчымасцямі даступнасці адукацыі, мы атрымалі чатыры верагодныя сітуацыі: аднолькавая даступнасць, аднолькавая немагчымасць даступнасці, даступнасць, выкарыстоўваная альбо ў інтарэсах пэўных, уладу маючых, альбо накіраваная супраць іх »[11].
Кожная з названых чатырох магчымасцяў, кажа даследчык, суадносіцца з рэальнай гістарычнай сітуацыяй. У кожную з чатырох верагодных сітуацый Э. Геллнер ўводзіць элемент, найбольш істотны з пункту гледжання нацыяналізму: аднастайнасць або неаднароднасць культуры (у паняцце культуры тут ўкладваецца пэўны стыль паводзінаў і зносін, прыняты дадзеных соцыумам). Ужыўшы гэта проціпастаўленне «культурнае адзінства / культурная дваістасць» паміж уладу маючых і астатнімі людзьмі да ўжо выбудаванай чатырохступеністай тыпалогіі, атрымліваецца восем магчымых сітуацый. Аўтар аналізуе кожную з іх і атрымлівае, што пяць з васьмі сітуацый, прапанаваных дадзенай мадэллю, апынуліся ненацыяналістычнымі: чатыры з-за таго, што не адбылася культурная дыферэнцыяцыя, а дзве - з-за недаступнасці высокай культуры для ўсіх.
3. Тыпалогія нацыяналізму
Такім чынам, у кнізе «Нацыі і нацыяналізм» разглядаецца тры тыпу нацыяналізму.
3.1 «Габсбургскай класічны» нацыяналізм
Першы можна вызначыць як «класічны Габсбургскій». Па гэтай мадэлі тыя, хто ва ўладзе, маюць перавагі ў даступнасці да цэнтральнай дзяржаўнай культуры, пазбаўленыя ж улады пазбаўляюцца таксама і магчымасці атрымаць адукацыю. Для іх або часткі з іх даступная народная культура, якая з вялікай працай можа ператварыцца ў новую высокую культуру, якія супрацьпастаўлялі сябе старой. Гэтай задачы сябе аддаюць найбольш свядомыя прадстаўнікі дадзенай этнічнай групы.
3.2 Нацыяналізм па прынцыпе перыяду аб'яднання Італіі і Германіі XIXв
Другі тып - у адных ёсць улада, у іншых - не. Адрозненні супадаюць і выяўляюцца так жа, як культурныя. Адрозненняў у даступнасці адукацыі няма. Дадзены нацыяналізм уніфикатарскага роду дзейнічае ў імя распаўсюджвання высокай культуры і мае патрэбу ў «палітычным даху». Аўтар прыводзіць у прыклад спробу аб'яднання ў 19 стагоддзі Італіі і Нямеччыны:
«Рэальная гістарычная сітуацыя, якой адпавядае гэтая мадэль, - гэта нацыяналізм перыяду аб'яднання Італіі і Германіі XIX стагоддзя. Большасць італьянцаў знаходзілася пад уладай чужакоў і былі ўшчэмленыя ў палітычным дачыненні. Большасць немцаў жыло ў раздробненых дзяржавах, многія з якіх былі дробнымі і слабымі, ва ўсякім выпадку па еўрапейскіх маштабах, і таму не маглі служыць нямецкай культуры як цэнтралізаванму сучаснму асяроддзю палітычным дахам. Як ні дзіўна, калі шматнацыянальная магутная Аўстрыя паспрабавала ажыццявіць нешта падобнае, гэта выклікала незадаволенасць некаторых яе грамадзян. Такім чынам, палітычная абароненасць італьянскай і нямецкай культуры была відавочна і абразліва малая для італьянцаў і немцаў у параўнанні з абароненасцю французскай і ангельскай культуры. Але магчымасць атрымаць адукацыю, прадстаўленая дзвюма гэтымі высокімі культурамі тым, хто ад нараджэння валодаў іх дыялектнымі варыянтамі, была ані не меншай. І італьянская, і нямецкая былі літаратурнымі мовамі, якія мелі устаноўленыя нарматыўныя варыянты. На іх аснове ствараліся квітнеючыя літаратуры, тэхнічная мова, правілы паводзінаў, яны выкарыстоўваліся ў навучальных установах і акадэміях. Калі і назіралася культурная непаўнавартаснасць, то вельмі малаважная. Узровень пісьменнасці і адукацыі немцаў не быў істотна ніжэй, чым у французаў, не быў ён значна ніжэй і ў італьянцаў, нават у параўнанні з панавальнымі аўстрыйцамі. Нямецкая культура ў параўнанні з французскай або італьянская у параўнанні з нямецкай, распаўсюджаная ў аўстрыйцаў, не была адсталай, і носьбітам не даводзілася пераадольваць перашкоды на шляху да даступнасці сучасных сусветных дасягненняў. Неабходна было ліквідаваць толькі няроўнасць у дачыненні даступнасці ўлады і забяспечыць культуру (і эканоміку) палітычным дахам, змяніць у адпаведнасці з новымі патрабаваннямі неабходныя ўстановы». [8]
3.3Нацыяналізм дыяспары
Трэці тып нацыяналізму Геллнер называе нацыяналізмам дыяспары. Гаворка ідзе аб этнічных меншасцях, пазбаўленых палітычных правоў, але не адсталых ў эканамічным дачыненні (і нават наадварот), такім чынам уключаных да «высокай культуры»: «З адукацыяй мабільнага, цэнтралізаванага масавага грамадства сітуацыя ў корані змяняецца. Асабліва гэта адбіваецца на меншасцях, якія спецыялізуюцца на фінансавых, гандлёвых і наогул гарадскіх відах дзейнасці. З распаўсюджваннем мабільнасці і змены занятасці пэўная культурная група ўжо не здольная ўтрымліваць манаполію на які-небудзь від дзейнасці. Калі значная колькасць членаў большай супольнасці жадае займацца гэтымі прыбытковымі (калі даход не падвяргаецца канфіскацыі) прафесіямі, то яны наўрад ці могуць застацца здабыткам меншасці і тым больш - меншасці, адзначанай якім-небудзь культурным або сацыяльным таўром.
Ва ўмовах мадэрнізацыі з былых спецыялізаваных меншасцяў здымаюцца прававыя абмежаванні, але адначасова яны пазбаўляюцца і свайго манапольнага права, а таксама абароненасці. Іх ранейшы вопыт і арыентацыя часта даюць ім магчымасць дзейнічаць з вялікім поспехам у ўмовах поўнай эканамічнай свабоды для ўсіх. Іх веды таксама аказваюцца вельмі карыснымі. Але ў той жа час іх ранейшы вопыт выпрацоўваўся ва ўмовах палітычнага бяссілля і падпарадкавання суполцы права на самаабарону. Гэта і была цана, заплачаных імі за першачарговае права авалодання прафесіяй: яны вымушаны былі змірыцца са сваёй палітычнай і ваеннай бездапаможнасцю, каб атрымаць доступ да тых сродкаў, якія ў дрэнных руках станавіліся занадта магутнымі або небяспечнымі.
Але нават і без такой традыцыі палітычнае і ваеннае бяссілле гэтых груп часта было следствам самога статусу меншасці, рассеянага па шматлікіх гарадскіх цэнтрах і таму пазбаўленага кампактнай і абароненай тэрытарыяльнай базы. Некаторыя эканамічна квітнеючыя групы такога роду маюць даўнія традыцыі рассеяння, урбанізацыі і знаходжання ў статусе меншасці: гэта, бясспрэчна, адносіцца да габрэяў, грэкаў, армянаў». [9]
У гэтым жа раздзеле Гэллнер прыводзіць прыклад (Ізраіль) ажыццяўлення мадэлі-тыпу «нацыяналізм дыяспары»:
"Найбольш знакаміты і драматычны прыклад паспяховага нацыяналізму дыяспары - гэта Ізраіль. Ён таксама з'яўляецца, па словах Х'ю Тревора-Ропера, «апошнім і найменш тыповым з еўрапейскіх нацыяналізмаў». (Паколькі ён вырашыў еўрапейскую праблему, стварыўшы азіяцкую, пра якую ізраільцяне толькі пачалі задумвацца.)
У дыяспары габрэйская рэлігія заўсёды была звернутая да Ерусаліма. Вярнуўшыся ў Ерусалім, паўсекулярызаваны сіянізм выкарыстаў састарэлыя да таго часу сацыялістычныя або народніцкія клішэ Еўропы XIX стагоддзя. Амаль двухтысячагадовай гісторыя рассеяння пазбавіла габрэяў якой-небудзь тэрытарыяльнай базы, і больш за ўсё ў зямлі Ізраіля, і зрабіла іх хутчэй страціўшым цэласнасць і моцна спецыялізаваным пластом усярэдзіне структуры іншых таварыстваў, чым збалансаванай папуляцыяй, здольнай стаць асновай больш ці менш аўтакратычнай сучаснай дзяржавы. Тым не менш гэта дзіўнае ператварэнне было ажыццёўлена ў значнай ступені дзякуючы ініцыятыве, выкліканай пераследамі, распачатымі у Усходняй Еўропе, а затым і ва ўсёй Еўропе ў перыяд катастрофы. Гэтыя перасьледы - самы наглядны прыклад лёсу культурна выдзеленых, эканамічна паспяховых і палітычна безабаронных супольнасцяў у момант, калі эпоха такіх спецыялізаваных супольнасцяў і традыцыйнай формы арганічнага падзелу працы падыходзіць да канца.
Асобасныя змены, якія давялося зведаць габрэям, якія прыехалі з розных краін у Ізраіль, ішлі насуперак з агульнай тэндэнцыяй сусветнага развіцця: гарадское, касмапалітычнае насельніцтва з высокім узроўнем пісьменнасці і ведаў было па крайняй меры часткова вернута на зямлю і абмежавана больш жорсткімі тэрытарыяльнымі рамкамі. Звычайна нацыяналістычны працэс супярэчыць сваім уласным фармулёўкам і лозунгам: кажучы аб сялянах, ён на справе стварае гараджан. У дадзеным выпадку было зусім неабходна стварыць некаторую колькасць «штучных» сялян. Па сутнасці справы, гэта апынуліся сяляне, аб'яднаныя пэўнымі асноўнымі племяннымі прыкметамі: тыпам мясцовай арганізацыі, якая складалася з адзінак, якія ажыццяўляюць адначасова вытворчыя і ваенныя задачы. «Выраб» такіх сялян-супляменнікаў з людзей гарадскога паходжання - відавочна нялёгкая задача, і штучныя сяляне-салдаты былі, у сутнасці, створаны па ўзоры несекулярнага манаскага статута. Гэты працэс меў патрэбу ў сваёй ідэалогіі; і ў сілу гістарычнай выпадковасці падыходная сумесь з сацыялізму і народніцтва аказалася найбольш даступнай і распаўсюджанай у тым інтэлектуальным асяроддзі, з якой статут прыцягваў сваіх новых членаў. Такія рысы гэтай ідэалогіі, як прапаганда сельскага ладу жыцця, калектывізму, непрыманне падзелу працы, знаходзіліся ў ідэальнай адпаведнасці з яе мэтамі. Адказаць на пытанне, ці так добра жывецца сучаснаму чалавеку ў кібуцах, як верылі і спадзяваліся стваральнікі гэтай ідэалогіі, пакуль не ўдалося. Але ў якасці спосабу паспяховага засваення зямлі і вяртання на яе прадстаўнікоў моцна ўрбанізаванага насельніцтва і гэтак жа паспяховай абароны гэтай зямлі ў перыяд ваеннага крызісу з дапамогай мінімальных і абмежаваных сродкаў кібуцаў даказалі сваю выключную мэтазгоднасць і эфектыўнасць.
Праблемы грамадскіх пераўтварэнняў, культурнага адраджэння і набыцця тэрыторыі, непазбежнасць сутыкненняў з натуральнай варожасцю тых, хто прэтэндаваў на гэтую тэрыторыю раней, сведчаць аб тых асаблівых і вельмі сур'ёзных цяжкасцях, з якімі сутыкаюцца нацыяналізмы дыяспары. У лепшым становішчы аказваюцца тыя, хто утрымліваў за сабой хоць бы частка старажытнай тэрыторыі. Але праблемы, якія паўстаюць перад культурай дыяспары, не зрабіла нацыяналістычнага выбару, могуць быць гэтак жа сумнымі і трагічнымі, як і ў выпадку, калі яна прыме ідэю нацыяналізму.» [9]