Нарық конъюнктүрасы. Нарық инфрақұрылымының тиімділігі көбінесе әкономикалык конъюнктүраға байланысты, яғни нарыктың белгілімерзімдегі уакытша жағдайы. Конъюнктүра түралы теменде көрсетілген көрсеткіштер жуйесі мәлімдейді:
- өндіріс пен кұрылыс дииамикасы, тауар запастарының мөлшері,
баға, процент, бағалы кағаздар курсының козғалысы;
-пайда, еңбек акы және ендіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
-еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас;
Экономикалык конъюнктүраға "циклдық", "циклдық емес". "кездейсоқ" факторлар әсері бар;
а) циклдык факторлар әдетте негізгі капиталдың (өндірістік құ-рал-жабдықтардың) кезекті жаппай жаңаруына байланысты;
Ь) циклдық емес факторлар әкономикаға тұрақты түрде әсер етеді (оған ең, алдымен ғылыми-техникалык прогресс жатады);
с) Кездейсок (уакытша, тез өтетін) құрғақшылық, аурулар, мода.әкономикалык конъюнктүраны жақсартудың әдістері:
а)Инвестициялык ахуалды қалыптастыру;
Ь) Фирмаларға мемлекеттік заказдардың берілуі мен көлемінің езгеруі;
С) Салык және процент ставкаларының дәрежесін кайта қарау;
б.Халықтың ақшалай жинақтарының мөлшерін реттеу.
Қазір барша кәсіпорындар немесе жекелеген нарықтар конъюнктүраныңөзгеруін зерттейді, оның болашағын болжайды.
Нарық әкономикасы әрекеттерінің механизміүш басты принңиптерге негізделеді:
• Маржиналдык (шекті) талдауға;
• Балама таңдау шығындарына;
• әкономикалық рационалдыққа.
Маржиналдык талдау прииңиптері негізінде нарық субъектілерінің іс-кимылы журіп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес, шекті шамалар болады. Осының нәтижесінде нарыкты тауарлармен толык қамту, нарықтық бағаның өзгеруі, нарык әкономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отырады. Жаңа, шекті субъектінің, пайда болуы, нарық әкономикасына, ондағы сұраыыс пен ұсынысқа мәнді әсер етпейді. Жетілген нарық жағдайында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылык жүргізушілерөте көп болғанда, олардыңәркайсысының нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз шамада болады. Маржиналдық бағыт нарыктық ортаның, үзілмей кызмет етуш камтиды деуге болады; сұраныс пен ұсыныстың күрт тербелуіне жол бермейді; тауар ендірушілер мен тұтынушылар тепе-теңдік болмысын қамтамасыз етіп отырады.
Балама тандау шығындарының принциптері Балама таңдау шығындарына тІкелей шығындар және ресурстарды пайдаланудың немесе кәсіпкерлік әрекеттердің осыдан баска, өзгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген табыстың және -тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық әкономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарыныңішіен еңұнамсыз болса да әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін вариянты таңдап алынады. Балама таңдау шығындары принципіөндірушілерді бар ресурстарды тиімдіқолдануға ынталандырады.
Экономикалык рационалдық принцип табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделеді Раңионалдық талдау өзгеріп тұратын варианттардан жасалады. Осы варианттардыңішінен мүмкін болатын пайда ең аз көлемде болса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдыктың критериі- табыс төтенше құқұқтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзініңпайдасын көбейтуді көздейді, ал тұтұнушылар - капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша ездерініңхал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарык әкономикасын осы аталған принциптер негізінде құру тепе-теңдік болмысына жетуді қамтамасыз етеді. Осы болмыс -- нарык механизімінің орталық проблемасы. Бул жағдай екіқарама-қарсы куштерді колдануға негізделеді: бір жактан сұраныс пен ұсынысты, екінші жақтан нарықтағы бағаны.
Сирек кездесулік мәселесі нарык әкономикасыныңөте маңызды шарты болып табылады. "Сиректік" деген тусінік - әкономистер үшінөте маңызды методологиялық кұрал, әсіресе, тауардың пайдалылығын дәлелдеуде колданылатын кұрал. Демек, шекті пайдалылық теориясында "сиректік'' деген негізгі және ешқандай тусіндірме тілемейтін, физикалык ақиқат болып табылады. Сиректік мәселелерін зерттеу, белгілі бір тұрғыда кейбір игіліктердің тапшылығын дәлелдеуғе мумкіндік береді.
Классикалық мектептіңөкілдері Д.Рикардо, А.Смит "сиректік" тусінігін күнмен байланыстырады. Олардың айтуынша, сиректік еңбектіңсанымен катар, тауардыңқұнын белгілейтін маңызды факторларға жатады. Осы замандағы нарықтыққатынастар теориясында "сиректіктік" түсінігі белгілі трансформацияға ұшырап отыр. Егер бұрын сиректік табиғи және әлеуметтік факторлармен баланыстырылған болса, казір сиректік нарықтыңқызмет өту мерзімімен байланыстырып отыр. Сұранысы мол жана игілік бір мезетте және толығымен кажеттіліктердіқамтамасыз ете алмайды. Бұл үшін белгілі бір уақыт мерзімі қажет. Осыдан тұжырым: сиректік мол болғансайын, осы игіліктің кажет санын ендіруге соншама мол уакыт керек.
2. 3. НАРЫҚТЫҢ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРі ЖӘНЕ
СЕГМЕНТАЦИЯСЫ
Нарыққұрылымы өте күрделі болады және ол әкономиканың барлық сферасында өз әрекетін жүргізеді. Нарыктың әкономикалық құрылымы мынадай жағдайлармен белгіленеді:
-меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, ужымдык, аралас);
-шаруашылық субьектілерінің әр түрлі формаларының әкономикадағы үлес салмағымен белгіленетін, тауар өндірушілердің құрылымымен (мемлекеттік, арендалық, кооперативтік, жеке меншік кәсіпорындары т.б.);
- тауар айналымы сферасының ерекшеліктерімен;
-шаруашылықтың құрылымдық бөлімдерінің мемлекет иелігінен алыну және жекешелендіру дәрежесімен;
-осы елде пайдаланылатын сауданың түрлерімен;
Осы жағдайлар нарық жүйесіне ерекше қасиеттер береді.
Құрылымы жағынан нарықты мынадай криитерилер арқылы бөлуғе болады:
1. Нарық қатынастары обьектілерінің атқаратын әкономикалық қызметі бойынша:
- Иіліктер мен қызметтер нарығы;
- өндіріс құралдарының нарығы;
- ғылыми- техникалық жұмыстар нарығы;
- құнды қағаздар нарығы; жұмыс күші нарығы.
Нарықтың көп түрліліғі кәсіпорындардың өзара әсер етуінің барлық жүйесіне күрделі өзғерістер енғізуді талап етеді,тауардың өткізілуін тікелей байланыс неғізінде жүрғізуді ,сатұсатып алудағы бейнелеп –есептеу сипатын нақты сатұсатып алумен алмастыруды, шаруашылық байланыстарындағы серіктестерді еркін таңдауды талап етеді . Осындай нарықтың құралдарына тауар және қор биржалары, маманданған қоймалар, коммерңиялық орталықтар, көтерме сауда орындары, т.б. жатады.
2. Нарықтарды тауарлық топтар бойынша классификаңиялауға болады:
-өндірістік қызметке бағытталған тауарлар нарығы;
-халық тұтұнатын тауарлар, азық-түлік тауарлар нарығы ;
-шикізат пен материалдар және т.б. нарықтары.
Ауыл шаруашылық шикізаттарына қажеттіліктерді қамтамасыз ететін, ауыл шаруашылық өнімдер қоры қалыптасады. Тұтұну тауарлары нарығының қалыптасуы осы тауарлардың өндірілу көлемінің елеулі дәрежеде өсуін тілейді, сатып алушылық сұранысты қанағаттандыру үшін бәсекелестің кең пайдалануын, фирмалық дүкендердің көбеюін тілейді.
3. Кеңістік (территориялық) критериі бойынша мынадай нарықтары болады:
- аймақтық ішіндегі ;
- аймақаралық;
- республикалық;
- республикааралық;
- халықаралық (әлемдік) нарықтар.
Осындай нарықтардың қалыптасуы республиканың мемлекеттік еғемендіғін қамтамасыз етеді.
4. Бәсекенің шектеулі дәрежесі бойынша мынадай нарықтар болады:
-монополиялык;
-олиғополиялык;
-салааралык нарыктар;
5. Нарық қатынастарының субьектілері бойынша мынадай нарықтар болады.
- Көтерме сауда нарыктары. Бұнда сатып алушылар мен сатушыларболып кәсіпорындар және ұйымдар әрекет етеді.
- Бөлшек сауда нарықтары. Бұнда сатып алушылар-жеке азаматтар.
- Ауылшаруашалықөнімдерін мемлекеттік сатып алу нарықтары.
Бунда сатып алуш - мемлекет, сатушылар-ауыл шаруашылыкенімдерін тіелей өндірушілер: совхоздар, колхоздар, фермерлер,ағрокешендер т.б.
Кетерме сауданың екі түр: болады. Бірінші түрі-жабдыктаушы (жеткізуші) мен тұтынушылар арасында тікелей байланыс жасау. Бұл түр енбек коопераңиясының тұрақты байланыста болғанда пайдаланылады (тоқыма және тігін комбинаттары, автомобиль жзне шина жасайтын заводтар). Бұндай байланыстарда келісім шарт нарыкты калыптастырудың басты және белсенді кұралы болады. Кетерме сауданың екшші түрі-коммерциялык орталыктар, биржалар. Бұл түр өніммен амтамасыз етушшерді көптеген ұсак; тұтынушылар пайдаланғанда орын алады. Кетерме сауда тек белгілі экономикалык және әлеуметтік жағдайларда мүмкінболады.