Важнай адзнакай правільнасці маўлення з’яўляецца захаванне агульнапрынятай лексічнай і сінтаксічнай спалучальнасці слоў. Так, сінтаксічная мадэль вызначае толькі самыя агульныя законы спалучэння: дзеяслоў + назоўнік; прыметнік + назоўнік. Але запаўненне мадэлі рэгламентуецца мноствам семантычных, граматычных і стылістычных правіл, а таксама сэнсам выказвання, логікай разважання. Узнікаюць словазлучэнні, якія не адпавядаюць норме. Сярод самых распаўсюджаных памылак таўталогія: экспануецца выстаўка, у чэрвені месяцы, уважліва прыгледзецца; скрыжаванне двух блізкіх сэнсам, але рознай будовай словазлучэнняў: музыка гучыць з таго часу і сёння.
Лексічныя нормы. Адносна вызначэння лексічных норм паміж даследчыкамі няма адзінства. Адныз іх выдзяляюць лексічныя нормы, іншыя – не. Так, Галавін сваё сумненне тлумачыць непадпарадкаванасцю лексікі норме. Сапраўды, выбар слова для пэўнага кантэксту не залежыць ад якога-небудзь правіла. Але поўнасцю адмаўляць лексічныя нормы нельга. Лексічныя нормы – гэта правілы словаўжывання, пад якімі звычайна разумеецца правільнасць выбару слова і прымянення яго ў агульнавядомым значэнні і ў агульнапрынятых спалучэннях. Слова лічыцца нарматыўным, калі:
яно агульнавядомае, агульназразумелае і ўжываецца на значнай тэрыторыі;
ужываецца ў характэрным яму значэнні;
адпавядае ўнутраным законам беларускай мовы, яе сістэме і структуры.
Акрамя таго, пры вызначэнні нормы ўлічваюцца фармальна-лагічны, статыстычны, эстэтычны і нацыянальны крытэрыі. Тут узнікае праблема ўжывання іншамоўных слоў (у першую чаргу, русізмаў).
Лексічныя нормы хутчэй за іншыя архаізуюцца, змяняюцца, адлюстроўваючы рухомасць мовы. Пры нармалізацыі лексікі ўлічваецца таксама мнагазначнасць слова, яго здольнасць ужывацца ў іншасказальным сэнсе, варыянтнасць самога слова і формы, усе лексіка-сінанімічныя асаблівасці.
Да парушэння лексічных норм можна аднесці наспупныя памылкі:
а) ужыванне слова ў неўласцівым яму значэнні як вынік няведання значэнняў такога слова;
б) няўменне ўлічваць семантычную спалучальнасць слоў;
в) заваная кантэкстам мнагазначнасць, якая спараджае двухсэнсавасць;
г) змяшэнне паронімаў;
д) лексічныя анахранізмы.
Словаўтваральныя нормы патрабуюць правільнага падзелу слоў на значымыя часткі, ведання спосабаў і законаў беларускай мовы, паводле якіх утвараюцца новыя словы. Уменне правільна чляніць словы на састаўныя часткі, вызначаць ролю і значэнне іх ў маўленні ў значнай ступені дапамагае пазбегнуць памылак, звязаных з напісаннем слова, разуменнем яго сэнсу, з выкарыстаннем слова ў пэўным стылі. Спецыфіка беларускага словаўтварэння праяўляецца на марфемным узроўні, асабліва ў такіх часцінах мовы, як назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі, дзеясловы: назіральнік (не назірач), слухач (не слухар), глядач (не глядальнік), зімовы, веснавы (але не летавы, восеневы), злавацца, ленавацца (але не зліцца, ляніцца).
Стылістычная норма адносіцца да агульнамоўнай як прыватнае да агульнага. Іх нельга супрацьпастаўляць, але нельга і атаясамліваць. Стылістычная норма звязана з усімі стылямі, паколькі ўключае заканамернасці адбору і арганізацыі стылістычных сродкаў ва ўсіх функцыянальных стылях. Але кожны стыль своеасаблівы, у ім сваё спалучэнне міжстылёвых і арыгінальна-стылёвых сродкаў. Таму кожнаму стылю ўласцівы свае функцыянальна-стылёвыя нормы, якія, з аднаго боку, канкрэтызуюць агульнамоўныя нормы, з другога – пашыраюць і ўзбагачаюць іх. Норма стылю – гэта сукупнасць усіх функцыянальна-стылёвых патрабаванняў да мовы, гэта рэальнае выкарыстанне мовы ў дадзенай сферы грамадскага жыцця ў адпаведнасці з канкрэтнымі задачамі камунікатыўнага характару.
Стылёвыя нормы датычаць трох асноўных параметраў стылю:
а) адбору моўных сродкаў (якія словы, канструкцыі і г.д. падыходзяць для дадзенага стылю, а якія – не);
б) правілаў іх спалучальнасці паміж сабой (звычайна дазваляецца спалучэнне сродкаў адной стылёвай танальнасці, радзей – рознастылёвых, калі іх сумеснае ўжыванне мэтазгодна і не парушае агульнага адзінства стылю);
в) суадносіны, ці прапорцыі міжстылёвых і ўласна стылёвых моўных з’яў.
Існуе некалькі тыпаў стылёвых памылак:
1. Памылкі, звязаныя з невалоданнем функцыянальным стылем:
а) з парушэннем яго элементарных нормаў – перанос размоўных сродкаў, форм слова, канструкцый у кніжныя стылі і кніжных (у прыватнасці, лексікі афіцыйна-дзелавога стылю) у размоўны стыль;
б) з недахопам сродкаў для стварэння тэксту таго ці іншага стылю з-за невялікага слоўнікавага запасу.
2. Памылкі, звязаныя з недастаткова тонкім валоданнем стылямі (празмернае ўжыванне тэрміналагічнай лексікі, захапленне напышлівымі фразамі).
3. Памылкі, якія выкліканы разыходжаннем ў межах стыляў паміж беларускай і рускай мовамі, а таксама ў іх лексіка-стылёвых і іншых стылёвых парадыгмах (несупадзенне стылістычнай афарбоўкі слоў унутры беларуска-рускіх сінанімічных радоў, граматычныя разыходжанні і г.д.).
літаратурная норма беларуская мова
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Асновы культуры маўлення і стылістыкі. Пад рэд. У.В.Анічэнкі - Мн., 1992.
2. Беларуская граматыка - Мн., 1985. Ч.1. Марфалогія; Ч.2. Сінтаксіс. 1986.
3. Сучасная беларуская мова. Марфалогія. Пад аг. рэд. М.С.Яўневіча. Мн., 1997.
4. Сямешка Л.І., Шкраба І.Р., Бадзевіч З.І. Курс беларускай мовы - Мн., 1996.
5. Бурак Л.І. Сучасная беларуская мова / Бурак Л.І. - Мн., 1985.
6. Каўрус А.А. Стылістыка беларускай мовы / Каўрус А.А. - Мн., 1980.
7. Сямешка Л. Беларуская мова. Уводзіны ў навуку пра мову. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія - Мн., 1999.