Зямля марнела б ад былых нягод, каб не ўбірала сокі, фарбы мая, як ён з глыбокіх зерневых дрымот раллю зялёным пер'ем прабівае; як на галлі са скручаных вузлоў ён выпірас, шырыцца ў паветры, дрыжыць празрыстым лісцсм, бы святло спіртовых, лёгкіх аганькоў на встры; як, адрасціўшы вусікі, паўзс мясістым хмелем па камлях дубовых, праменні ў іскры дробіць па расе, блішчыць на красках пылам каляровым...
У ім чуецца гімн Перамозе, гімн вясне і жыццю, гімн натуральнасці прыроды. Верш здзіўляе поліфанічнасцю свайго гучання, у ім усё знаходзіцца ў дынаміцы, жыве, нагадваючы нечым "метамарфозы" Авідзія і Гётэ, "пераўтварэнні" М. Забалоцкага. Усе гэтыя паэты імкнуліся як найглыбей пранікнуць у прыроду свету, бесперапыннае быццё, якое ўсё, ад пачатку да канца, падпарадкавана універсальнаму закону вечнага змянення. У "Метамарфозах" Авідзія чытаем:
Не погнбает ннчто — поверьте! — в велмкой вселенной. Разнообразнтся всё, обновляет свой внд; народнться — Значнт начать быть яным, чем в жмзнн былой; умереть же — Быть, чем был, перестать; нбо все переносптся в мнрс Вечно туда н сюда; но сумма вссго — постоянна. Мы полагать не должны, что длнтельно чтолнбо может В внде одном пребывать...7
Пераклад С. Шарвінскага
Авідзій заглянуў у суровы і чароўны свет старажытных міфаў, якія, пранізаныя тварэннем быцця, далі шырокі прастор яго паэтычнаму ўяўленню і натхненню...
Гётэ, як вядома, сам займаўся прыродазнаўчымі навукамі — яго болыхі цікавіла рэальная рэчаіснасць, эвалюцыя відаў раслін і жывёл, і гэтую ідэю ён не раз папулярызаваў у сваіх вершах ("Метамарфозы раслін", "Метамарфозы жывёл"),
У творы беларускага паэта адчуваецца гэтая даўняя традыцыя еўрапейскай паэзіі, і ён не звужае яе агульначалавечых даляглядаў: перамога над фашызмам — гэта вялікая перамога чалавецтва, прыроды, жыцця (бо жыццё — гэта таксама сілы прыроды). Светаадчуванне лірычнага героя поўніцца радасцю Перамогі. А побач у гэтым жа творы развіваецца другая тэма — тэма ўдзячнасці тым, "хто не змог прыйсці з вайны, хто пераможны гэты май прадбачыў, каму мы абавязаны "мірным бляскам зялёных рос"...
Крытык Р. Бярозкін, які шмат пісаў пра паэзію А. Русецкага, назваў гэты твор адным "з найбольш важкіх і ёмістых, найбольш прасторных гучаннем і сэнсам увасабленняў Перамогі ў нашай паэзіі"8.
Канцэптуальнасць светаўспрымання А. Русецкага схіляла яго да болыхі шырокіх задум. У 50я гады была напісана паэма "Другі пачатак", якая выклікала ажыўленую дыскусію. Р. Бярозкін змясціў у газеце "Літаратура і мастацтва" адкрыты ліст да аўтара пад назвай "Чалавек і яго справа"9. Некаторыя ўдзельнікі дыскусіі адзначалі "неадпаведнасць задумы і формы яе ўвасаблення", тое, што, маўляў, "разважлівасць у паэме пераважае над пачуццём".
Думаецца, аднак, што гэта былі ўсё ж такі болыхіменш прыватныя заўвагі. Галоўнае заключалася ў налёце ілюстрацыйнасці, непраяўленасці аўтарскай пазіцыі, адсутнасці актыўнага пошуку. Зрэшты, такіх твораў было тады даволі шмат. Аўтары імкнуліся паказаць чалавека і яго дзейнасць неяк звужана, праз прызму асобных праблем, больш за ўсё вытворчых — у дадзеным выпадку гаворка ішла пра будаўніцтва моста. Пры гэтым, на жаль, ім часта не ставала роздуму, уважлівага погляду на чалавека, раскрыцця яго асобы, месца ў гістарычным развіцці.
Новы этап у творчасці паэта намеціўся ў канцы 50 — пачатку 60х гадоў. Ён супаў з дабратворнымі зменамі ва ўсёй беларускай літаратуры, якая ў гэты час значна пашырыла свае пазнавальныя і чалавеказнаўчыя абсягі. Чалавек паступова перамяшчаўся ў цэнтр пісьменніцкай увагі, што вяло да ўдакладнення канцэптуальнай асновы твораў, сцвярджаемай у іх "формулы быцця"... Гэтыя змены адбіліся і ў шэрагу вершаў А. Русецкага — "Лівень" (1960), "Дзе араў я і сеяў...", "Муза ў белым халаце", "Адкрыццё", "Нейтрына" (усе — 1965) — яны адлюстравалі ўсебаковае пашырэнне мастакоўскага свету. Паэт ставіць перад сабой задачу рассунуць гэты свет ў прасторы і часе. Дзеля гэтага ён, скажам, пераносіцца ўспамінамі ў краіну дзяцінства, "за трыццаць год назад", калі разам з дружбакаміравеснікамі, усім піянератрадам, садзілі дрэўцы, далі жыццё цэламу бору, які сёння, на ўцеху паэту, шапаціць сваімі густымі кронамі, напамінаючы сяброў маладосці, пакаленне 20х гадоў, на долю якога выпала і пасадзіць бор, і "ўсталяваць жыццё зямлі":
Сады і вусны расцвілі, дзе мы прайшлі."
"Бар"
Яшчэ ў юнацтве, што прайшло на вясковым улонні, А. Русецкі адчуў вялікае значэнне навуковых ведаў, карысць навукі для чалавека. Цяпер ён зноў уважліва ўглядаецца ў гэты саюз чалавека і навукі. Сусветная літаратура ведае такую з'яву, як "натурфіласофская паэзія". Яе асновы заклаў яшчэ Лукрэцый — дастаткова ўспомніць яго паэму "Аб прыродзе рэчаў". У ёй аўтар сцвярджае, што ўсе існуючыя на свеце рэчы, пры ўсёй уласцівай ім шматстайнасці, з'яднаныя сваёй прыродай. Адзінства і шматстайнасць — аснова свету. Лукрэцый вучыў давяраць прыродзе і любіць яе як улонне чалавечага бытавання на зямлі.
Традыцыі "натурфіласофскай паэзіі" дажылі да нашага часу. У 60я гады яе водгукі і ўзоры знаходзім і ў А. Русецкага, які збліжае навуковадаследчую лабараторыю прыродазнаўцы з паэтычнай. Пра гэта ідзе гаворка ў вершы "Муза ў белым халаце":
Мушу зноў працаваць на старой пасадзе,
пешчу зноў загрубелыя рукі я,
усміхаецца мне Муза ў белым халацс —
лабарантка мая.
Я асуджаны бачыць, бы вокам рэнтгена,
нават рэбры красы.
Не бянтэжыць і гэтым мянс прафесія:
там, дзе зрок ламае сваё вастрыё,
мне б адкрыць новы край
і дзіва тваё,
паэзія!
Прадметам паэзіі становіцца, як бачым, само паглыбленне ведаў аб прыродзе. Адзін з вершаў гэтага перыяду так і называецца: "Адкрыццё" (1965):
Нядаўна,
з майго пальца ўзяўшы кроў
і сок з далоні клёна,
біяхімік
адзнаку нашай крэўнасці знайшоў:
здаўна з зялёным другам
сваякі мы.
У чым бачыць паэт рысы "сваяцтва" чалавечай крыві і хларафіла?
Адзіны ў нас жывс гарэння дух, што бачыцца ў днух колерах прывычных, але ўзвіхрыцца сіверам кастрычнік — палае барвай мой зялёны друг.
Пафас паэтычнага адкрыцця, заўважце, уплывае на гучанне верша, мяняе яго рытміку і інтанацыю, "збірае" яго, пераадольваючы празаічную адвольнасць. Шукаючы роднасць дрэва і чалавека на, калі можна так сказаць, біяхімічным (другая спецыяльнасць А. Русецкага) узроўні, паэт выходзіць на шырокія сацыяльнагуманістычныя абагульненні. Яго цікавасць перш за ўсё філасофія самога факта:
Нібы сцягі, мне дрэвы агнявыя шумяць аб нашай крэўнасці лісцём... Мы ўсе — чырвоныя, і, як стыхія, мы нсадольныя, бо мы — жыццё!
Чалавек — частка прыроды, — сведчыць філасофская навука. Паэт даводзіць гэта сваімі, мастацкімі сродкамі пазнання жыцця, услаўляючы сілу і розум чалавека, яго скіраванасць у будучыню. Фарміруючы свой стыль, аўтар шырока выкарыстоўвае навуковатэхнічную лексіку, не баіцца набліжэння да "прозы". Аднак яго духоўны вопыт звязаны не толькі з камернай прасторай навуковых лабараторый, а галоўным чынам набыты ў шырокім свеце жыцця, што значна павышае цікавасць да яго паэтычных адкрыццяў.
Спалучэнне навуковых, прыродазнаўчых інтарэсаў з сацыяльнымі і чалавеказнаўчымі — характэрная рыса творчасці А. Русецкага. Яна ўласціва і для паэм, якія былі створаны ўслед за "Другім пачаткам". Гаворка ідзе пра "Яго Вялікасць" (1964), "Маналог зямлі" (1969), "Поле жыцця" (1974) і іншыя эпічныя рэчы. Чалавечыя характары падаюцца тут узбуйнена, у цесных сувязях з жыццём — гісторыяй, сучаснасцю і будучыняй (героі іх непакояцца і пра будучыню, якая вырастае з дня сённяшняга). Формула быцця для іх абавязкова ўключае пачуццё адказнасці.
Жанр паэмы, як адной з важнейшых форм эпічнага мыслення, мае глыбокія карэнні ў нацыянальнай мастацкай свядомасці і літаратуры і валодае пэўнымі своеасаблівасцямі: сюжэт у беларускай паэме звычайна будаваўся на грамадскіх падзеях, у вырашэнні якіх было закладзена вырашэнне асабістых лёсаў. Цяпер тут на першы, у многім вызначальны план выходзіць асоба. Падзейны бок у паэме разгортваецца часцей за ўсё з пазіцый асобы, якая шукае і знаходзіць сваё месца ў свеце, у гісторыі, калізіі якой раскрываюцца праз унутраны стан чалавека. У гэтым плане "паэмны" вопыт А. Русецкага вельмі цікавы. Далёкай папярэдніцай "Яго Вялікасці" можна лічыць кароткую паэму "Вецер XX стагоддзя" (напісаную ў сярэдзіне 50х гадоў) з уласцівым для яе шырокафарматным і дынамічным поглядам на сацыяльную гісторыю XX ст. Аднак агульнае ў ёй яшчэ бярэ верх над індывідуальным, асабістым.
Над паэмай "Яго Вялікасць" аўтар працаваў у пачатку 60х гадоў, свядома вылучыўшы на першы план лірычнае "я", асабовы пачатак, і гэта было наватарствам. М. Стральцоў, аналізуючы "Яго Вялікасць" (рэцэнзія называлася "Лірыка заваёўвае паэму"), адзначаў, што "паэт амаль цалкам адмовіўся ад плана эпічнага і ягоная паэма задумана і ўспрымаецца як споведзь, як страсны, з'яднаны толькі логікай пачуцця і думкі маналог". I ўсё ж такі эпічны план (як мэта) быў неабходны паэту, таму што ён выходзіў на шырокія пытанні светапогляднага характару. "Лірычнае разгортванне" дапамагае яму дасягнуць менавіта эпічнага эфекту. З гэтага пункту гледжання можна гаварыць пра лірызацыю эпасу і эпізацыю лірыкі. Эпас і лірыка — як два магутныя ўнутраныя струмені — жывяць паэму А. Русецкага, які не адмаўляецца ні ад пластыкі, ні ад рэчыўнасці свайго стылю, што, безумоўна, узмацняе мастацкую пераканальнасць твора.
"Яго Вялікасць" — твор аўтабіяграфічны. Рысы біяграфіі аўтара ўгадваюцца ў самых першых радках, дзе ідзе гаворка пра мора, да якога паэт некалі ў вайну дайшоў з баямі, а цяпер вось, з іншай нагоды, вярнуўся зноў.
Мой плашч ляціць на пясок руды,
спяшаюся,
між намі —
нікога...
Іду, каб мігцела ты