3.3.2. Еңбектi республикалық, өңiрлiк және халықаралық
бөлуде аумақтарды бәсекеге қабiлеттi экономикалық
мамандандыру
Мiндеттер. Бизнестi аумақтық-экономикалық ұйымдастыру мен жүргiзудiң осы заманғы моделдерiн енгiзу есебiнен ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк экономикалық жүйеде ел өңiрлерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру. Экономикалық субъектiлердiң кең аясын экономикалық процестерге тарту, сол арқылы кәсiпкерлiктi дамытуды ынталандыру.
Әлемдiк тәжiрибе елдiң экономикалық дамуы оның өңiрлерiн құрайтындардың бәсекеге қабiлеттiлiгiне тiкелей байланысты екендiгiн көрсетедi.
Өңiрдiң бәсекеге қабiлеттiлiгi деп бүгiнгi таңда еңбек өнiмдiлiгiн арттыру және капиталды ұтымды пайдалану, бизнестi тиiмдi аумақтық-экономикалық ұйымдастыру, ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк нарықтарға кiрiктiрiлу есебiнен халықтың өмiр сүруiнiң жоғары және үнемi өсiп отыратын деңгейiне қол жеткiзу қабiлеттiлiгi түсiндiрiледi.
Қазiргi уақытта әлемде аумақтарды экономикалық ұйымдастырудың екi негiзгi моделi қалыптасқан - тiгiнен кiрiктiрiлген (орталықтандырылған) және желiлiк.
Тiгiнен кiрiктiрiлген өңiрлер үшiн негiзгi жұмыс берушiлер ретiндегi, жергiлiктi бюджеттердi толықтырудың негiзгi көзi және өңiрлерде инфрақұрылым шаруашылығын қалыптастырудың негiзгi факторы болып табылатын корпоративтiк құрылымдарға бiрiктiрiлген бiр немесе бiрнеше iрi жаппай өнеркәсiп өндiрiстерiнiң үстемдiк етуi тән.
Қатаң орталықтану тән аумақты ұйымдастырудың тiгiнен кiрiктiрiлген моделiнен айырмашылығы желiлiк өңiрлер бiрiн бiрi өзара алмастыра алатын тауарлар мен қызмет көрсетулер өндiретiн жеке-дара кәсiпорындар желiсiн бiлдiредi.
Кәсiпорындардың өзара iс-қимылы ынтымақтастық және қосалқы келiсiмшарттық қатынастар туралы келiсiмдер негiзiнде жүзеге асырылады. Кәсiпорындардың бiр бөлiгi дайын өнiмдi нарыққа шығарады, қалғандарының барлығы осы өндiрiске бастама жасаған кәсiпорындар тобының тапсырысы бойынша операцияларды орындайды.
Тұтастай алғанда барлық кәсiпорындар кооперациялар мен өзара iс-қимыл желiсiн - өңiрдiң жаһандық бәсекеге қабiлеттiлiгiн бiрлесiп қамтамасыз ететiн өзара байланысты компаниялар мен институттардың географиялық жағынан тұйықталған жиынтығын бiлдiретiн кластердi құрады.
Қазақстан үшiн дамудың алдыңғы кезеңдерiнде аумақтарды ұйымдастырудың тiгiнен кiрiктiрiлген моделi экономикалық жағынан ақталған болып табылды, бұл өндiрiстiң технологиялық дәйектiлiгiне негiзделген болатын. Сонымен қатар бүгiнде елдiң тiгiнен кiрiктiрiлген өңiрлерi әлемдiк экономикада бәсекеге қабiлеттiлiгiмен ерекшеленбейдi, жаңа технологиялар мен инновациялардың өндiрушiлерi болып табылмайды.
Оларда негiзiнен құн жинақтау тiзбегiнiң бастапқы буынындағы өндiрiстер орналасқан. Мұндай тiзбектiң ақырғы буындары өңiрлерден немесе елден тысқары орналасады, сондықтан қаржы ағындары мен инновациялар негiзiнен олардан тысқары шоғырланады. Бұл өңiрлердi өңiрлердi құраушы тiгiнен кiрiктiрiлген iргелi компаниялардың жұмыс iстеп тұруына және нарық конъюнктурасына тәуелдi етедi және тұтастай алғанда геоэкономикалық иерархияда бағынысты жағдайға қояды.
Қазiргi заманғы жағдайларда икемдi мамандануымен және инновацияларға қабылеттiлiгiмен сипатталатын, кластерлiк қағидатты қолдана отырып, бүкiл желiнiң ресурстарын жұмылдыруға негiзделетiн аумақтық-экономикалық ұйымның желiлiк моделi Қазақстан үшiн неғұрлым перспективалы бола түстi.
Желiлiк модель ұлттық экономикаға үлкен тұрақтылықты қамтамасыз етедi, өйткенi оның қозғалтқыш күшi, ең алдымен, шикiзат емес өңiрлердегi экономикалық процестерге экономикалық субъектiлердiң неғұрлым кең аясын тартуды қамтамасыз ететiн шағын және орта кәсiпорындар болады.
Өңiрлiк кластерлердi құру желiлiк модельдiң пәрмендi тетiктерiнiң бiрi болып табылады. Өңiрлiк кластерлер өңiрлер маманданатын қызмет салаларының айналасында құрылатын болады және қазiргi бар әкiмшілік-аумақтық бiрлiктердi қамтып қана қоймай, көршiлес аудандардың, облыстардың шекараларын да қамтиды.
Облыстардың iшiндегi елдi мекендер мен аудандардың, сондай-ақ кейбiр облыстардың күш-жiгерi өз кластерлерiн құруға ғана емес, сонымен бiрге қалыптастырылатын өңiрлiк кластерлерге қатысуға да бағытталады.
Осы модельдiң негiзiнде әлемдiк және өңiрлiк тауарлармен, қаржымен, жұмыс күшiмен, технологиямен және ақпарат алмасу жүйесiне табысты қосылған өңiрлер де (мысалы, Алматы қаласы және Алматы облысына iргелес аумақтар) қазiрдiң өзiнде-ақ ұйымдастырылуда, бұл олардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн айқындайды.
Шикiзат секторының iрi кәсiпорындары үстемдiк ететiн өңiрлерде өңiрлiк бәсекеге қабiлеттiлiктi арттырудың негiзгi бағыттары тiгiнен кiрiктiрiлген компаниялардың анағұрлым жоғары қайта жасау өндiрiстерiн дамыту (шикiзатты тереңдетiп қайта өңдеу базасында), аутсорсинг тетiктерiн құра және шағын және орта кәсiпорындардың көмекшi, қызмет көрсетушi және қайта өңдеушi блогын қалыптастыра отырып, iрi жобалардағы жергiлiктi құрауыштарды күшейтудi дамыту, сондай-ақ қызмет көрсетушi және көмекшi кәсiпорындардың күш-жiгерiн бiрiктiру есебiнен елдiң iрi жүйе құрайтын компанияларының айналасындағы кластерлердi қалыптастыру болып табылады.
Мұндай көзқарас экспорттық секторды дамытудан, оны ұлттық өсiмдi молайту процесiне белсендi түрде енгiзе отырып, iшкi экономиканың қатарлас салаларына және өңiрлердiң дамуына ауқымды мультипликативтiк әсерге қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Ресурстарды жұмылдыру тетiктерiнiң бiрi неғұрлым дамыған өңiрлiк орталықтарда өзара байланысты бiрнеше өңiрлерде кәсiпкерлiктi жандандыруға бағдарланған Әлеуметтiк кәсiпкерлiк корпорациялар (ӘКК) қалыптастыру болады.
ӘКК активтердi басқара алады, жобаларға бастама жасайды және нақты өңiрдi дамыту мүддесiнде қосымша инвестициялар тартады.
Бұл корпорациялар қызметiнiң маңызды бағыты өңiрде ұзақ мерзiмдi негізде шағын және орта кәсiпорындардың тауарлары мен қызмет көрсетулерiне сұраныс қалыптастыру болады.
ӘКК-нi дамыту сонымен қатар рентабельдi емес кәсiпорындар қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.
Алдағы уақытта басқару тәжiрибесiнiң жинақталуына және ӘКК-нi капиталдандыру деңгейiн арттыруға қарай, өңiрлiк және халықаралық нарықтарға шығуды қоса алғанда, олардың "жауапкершiлiк саласын" кеңейту мен әртараптандыру туралы мәселе қаралуы мүмкiн.
Өңiрлердiң экономикалық дамуын жеделдету, "серпiлiс" жобаларын құруды ынталандыру үшiн қолайлы жағдайлар мен осы заманғы инфрақұрылым қалыптастыру, өңiрлерге шетелдiк және отандық инвестициялар тарту (трансұлттық корпорациялар (ТҰК, әлемдiк брендтер) мақсатында арнайы экономикалық аймақтар мен индустриялық парктер құру көзделедi.
Тұтастай алғанда, өңiрлердiң бәсекеге қабiлеттiлiкке мамандануын қалыптастыру, оның iшiнде бәсекеге қабiлеттi кластерлердi қалыптастыру жолымен, сыртқы нарықтарда бәсекелесу әлеуетi бар мамандықтар (13-қосымша) базасында құрылатын болады.
Өңiрлердiң мамандануы тұтынушылар мен нарықтарға бағдарланумен қалыптастырылатын болады. Тар маманданған және, дәлiрек айтқанда, дәл осы неғұрлым күштi бәсекелiк басымдықтарға ие салалары бар өңiрлер табысқа қол жеткiзетiндiгiн әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отыр. Сондықтан өңiрлер бiр немесе бiрнеше салаларға (қызмет салаларына) маманданатын болады, ал барлық қалған қызмет түрлерi осы негiзгi салаларға қызмет көрсетумен және қамтамасыз етумен байланысты болады.
Жергiлiктi атқарушы органдар инноваторлар рөлiнде бой көрсетiп, дәстүрлi факторларға (табиғи, еңбек ресурстары, қазiргi бар өндiрiстiк қорлар) қарағанда өңiрлердiң өздерi құра алатын және олардың ұзақ мерзiмдi бәсекелiк басымдығын қамтамасыз ететiн өндiрiстiң мамандандырылған факторларын (инновациялық әлеует, бiлiктi жұмыс күшi, институционалдық орта) құра отырып, экономикалық тұрғыдан өзiн-өзi құруға ұмтылуға тиiс.